آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر در دو بخش نخست شامل گفتارهایی است درباره‌ی "عشق" با مضامینی نظیر "مصاف عقل و عشق"، "تفاوت عشق با هوس"، "عشق، هدیه‌ی آسمانی"، "هفت شهر عشق"، "نشانه‌های کوثر عشق"، "عشق هدف نه وسیله"، "عشق جامع اضداد است"، "مبارک بودن وصل و هجران"، "تجربه‌های عاشقی" و "شیوه‌ی مناجات اهل دل". در بخش دوم نیز مقاله‌ای با عنوان "اصالت وجود، اصالت عشق است" درج گردیده است. این مقاله به مناسبت دومین همایش جهانی حکیم ملاصدرا در تاریخ 83/3/5، عرضه شده است. گفتنی است نگارنده در این مقاله به حقیقت عینی و واقعیت‌ خارجی "عشق" توجه داشته و تفسیر عشق را بر پایه‌ی "اصالت"، "وحدت" و "تشکیک وجود" می‌داند.

اين کتاب در پنج فصل تنظيم شده است که فصل اول کليات اختصاص دارد؛ در فصل دوم به تاريخچه بحث پرداخته شده است. در سومين فصل، عشق از ديدگاه مولانا جستجو مي‌شود. در فصل چهارم، نظريات ملاصدرا در باب عشق موردبررسي قرار مي‌گيرد و بالاخره در فصل پنجم که فصل پاياني است، به نتيجه‌گيري بحث، نقدها، ديدگاه برگزيده و پيشنهادهاي احتمالي پرداخته مي‌شود.

سخن از ماهیت انسان در آثار هیدگر بیش از همه در دو اثر او ـ وجود و زمان؛ و نامه در باب اومانیسم ـ به چشم می‌خورد که می‌کوشد بر پایۀ تبیین نسبت انسان با وجود به تعریف انسان بپردازد. در وجود و زمان پرسش اصلی هیدگر از معنای وجود است؛ وجودی که در افق «زمان» از چهرۀ او پرده‌برداری می‌شود. اما در رسالۀ نامه در باب اوماتیسم هیدگر به واکاوی ماهیت انسان بر اساس نگاه تاریخی می‌پردازد، ولی این نگاه تاریخی تماما نگاه آنتولوژیک و هستی‌شناسانه نیست، بلکه نگاه تاریخی در اینجا تاریخ تقویمی هم است. مسئلۀ انسان‌شناسی در حکمت اسلامی غالبا در ذیل عنوان علم‌النفس مطرح شده است. انسان‌شناسی ملاصدرا یک انسان‌شناسی الهی است. او معتقد است که حقیقت آدمی نفس اوست و بر اساس تعریف نفس انسان قابل شناسایی است اما نفس انسان از حیث این که یک امر بسیط است نه می‌توان برای او تعریفی ـ به حد ـ کرد و نه می‌توان بر وجود او برهان اقامه کرد. نقش آدمی به لحاظ بساطت ذاتی‌اش قابل شناسایی نیست اما از حیث افعال و انفعالات و کارکردش و تعلق آن به بدن، قابل تعریف و شناسایی است و بر وجود او نیز به این اعتبار می‌توان برهان اقامه کرد. نگارنده در این کتاب بر آن است که از طریق مقایسۀ آراء انسان‌شناسانه هیدگر و ملاصدرا به برخی ابهامات و پرسش‌ها در باب حقیقت انسان، از رهگذر آشنایی با آراء این دو فیلسوف، پاسخ دهد، سپس پاره‌ای از نقاط ضعف و قوت تحقیقات فلسفی این دو فیلسوف را در باب انسان‌شناسی معرفی و بستری فراهم نماید تا از طریق تعامل و تشریک مساعی فلسفی و با تکیه بر ظرفیت مشترک موجود در فرهنگ و تفکر فلسفی بشری، گامی به سوی شناخت دقیق‌تر و بهتر حقیقت آدمی بردارد.

تمامی حکما مباحث مربوط به نفس را - اعم از تعریف، اثبات و اوصاف (به ویژه جوهریت و تجرد) – مقدمه ای برای اثبات بقای آن آورده اند. افلاطون نفس را منبعث از عالم مثال و آن را به دلیل تجرد و بساطت، جاودانه میداند. از نظر ارسطو نفس صورت منطبع در بدن است و بدین لحاظ بدون بدن باقی نخواهد ماند،مگرقوه ای از آن به نام عقل که با پیوند به عقل فعال جاودانه می شود. ارسطو در زمینه عقل فعال  به گونه ای مبهم سخن رانده است . فلوطین نفس را امری مجرد و الهی می داند که از مبدا خویش جدا شده و به عالم مادی سفر کرده و پس از مرگ به صورت روحانی و عقلانی باقی می ماند. ابن سینا نفس را در حدوث و بقا روحانی دانسته و برای آن دو مقام قائل شده است: مقام ذات و مقام فعل. او نفس را مبدا عناصر بدن و موجب تالیف و ترکیب آن می داند که با اضمحلال بدن نابود نمی شود و از همین رهگذر معاد روحانی را اثبات میکند. شیخ اشراق نیز قائل به بقای نفس ( نور اسفهبد) است. او با اثبات عالم مثال گام بلندی برای اثبات معاد جسمانی برداشت، اما به علت مادی دانستن قوه متخیله و قایل شدن به خیال منفصل درقوس صعود از عهده مناقشات برنیامد. ملاصدرا به حدوث جسمانی نفس و ذات پویای آن معتقد است. او با بهره برداری از مبانی مکتب خود، معاد جسمانی و روحانی راثابت کرد و نفس از طریق حرکت جوهری به مرتبه نفسانی - خیالی میرسد و دارای اعضای مثالی است. واسطه ورود انسان به عالم مثال قوه خیال است. افراد معدودی از وجود نفسانی مثالی گذشته به مرتبه وجود عقلانی راه می یابند و انسان عقلی می شوند وسعادت حقیقی به همین معناست. واسطه ورد انسان به عالم عقل قوه عاقله است. قوای نفس نزد ارسطو و ابن سینا دربدن است، اما نزد صدرا نفس عین قواست. تعقل و تخیل ذاتی نفس اند و قوای دیگر از طریق جسم نابود می شوند.

معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که، کمتر فیلسوف و عارفی یافت می شود که از معرفت نفس و رابطه آن با خدا شناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقاله حاضر در پی آن است که نظر گاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خود شناسی و خدا شناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارایه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خدا شناسی اشاره می شود.

وجود رابط یکی از ره‌آوردهای مهم حکمت متعالیه است که صدرالمتألّهین توانسته به وسیلۀ آن، تغییر شگرفی در نظام فلسفی‌اش به وجود آورد و حکمتش را بدان تعالی بخشد. ملاصدرا براساس مبانی فلسفی‌اش ـ همچون: اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، تشکیک وجود و تغییر مناط نیاز معلول به علت براساس وجود و نه ماهیت ـ وجود رابطی را به رابط ارتقا داده و گسترۀ رابط را به کل هستی (ماسوی اللّه) توسعه داده است. در پرتو این نظریه که بر شالودۀ امکان فقری استوار است، در کنار دستاوردهای جدید فلسفی که در پی دارد، مباحث فلسفی حکمای گذشته نیز با نگاهی جدید بازخوانی می‌شود. از سوی دیگر، مشی انسان در سیر به سوی کمال سرعت و تعالی می‌یابد و انسان از ساحت ملک به ملکوت نزدیک می‌گردد. در سایۀ اعتقاد به وجود رابط است که انقطاع از خلق رخ خواهد داد، روح اعتماد و امید در آدمی تقویت می‌یابد و به مقام توکّل دست می‌یابد، توکّل و اعتمادی که نگرانی را از او دور و قلبش را به ساحل آرامش می‌رساند. این نوشتار بر آن است تا دستاوردهای نظری و عملی این نظریۀ مهم فلسفی را بررسی و استنباط نماید.

این مقاله به دنبال دو هدف است: نخست برقراری ارتباطی میان معنای «موجود» و موجودیت وجود؛ و دوم تنظیم استدلالی نو در دفاع از موجودیت وجود. استدلال خواهد شد که بنا بر فرض‌های معقولی که مورد قبول صدرا نیز هستند، میان ادعای اشتقاق معنایی «موجود» و موجودیت وجود رابطة نزدیکی وجود دارد. برای این کار ابتدا از این تز دفاع خواهد شد که در حضور فرض‌های معقول و مورد پذیرش صدرا، «موجود» به معنای اشتقاقی بر چیزی صدق می‌کند اگر و تنها اگر «وجود» بر چیزی صدق کند. سپس شواهدی ارائه خواهد شد که از نظر صدرا «وجود» بر چیزی صدق می‌کند اگر و تنها اگر وجود موجود است. نتیجه معادله‌ای است بین صدق اشتقاقی «موجود» و موجودیت وجود. پس از آن شواهدی ارائه خواهد شد که طبق نظر صدرا «موجود» به لحاظ معنایی مشتق است. حاصل، استدلالی خواهد بود برای موجودیت وجود بر پایة صدق اشتقاقی «موجود». این استدلال در متون صدرا یا شارحانش نمونة مشابهی ندارد.

با توجه به اين نكته كه تفكرات حكمي فلسفي ملاصدرا در آثار هنري زمان وي و بطور خاص معماري آن دوره تجسم يافته است، بنظر ميرسد براي فهم درست و بهتر هنر و معماري آن دوران و رابطه» آن با نظريات فلسفي ـ عرفاني ملاصدرا، لازم است آراء و ديدگاههاي وي در اينباره را بدقت مورد بحث و بررسي قرار دهيم. ازآنجاكه مفهوم خيال در تعريف هنر اسلامي از منظر ملاصدرا و ديگر حكما و عرفاي اسلامي نقش اساسي را ايفا ميكند، در اين نوشتار نخست به آن بخش از فلسفة ملاصدرا ميپردازيم كه به شرح و بيان مفهوم خيال ميپردازد، سپس نقش و بتبع آن جايگاه خيال در كنش هنري به مفهوم عام آن را معين كرده و روند فعليت اين كنش را در معماري، بويژه معماري دوران صفوي بررسي ميكنيم. محوريت خيال در اين مبحث تا بدانجاست كه ميتوان هنر اسلامي را در كليت آن به تجلي امر معقول در امر محسوس از طريق تخيل فعال تعريف كرد.

---