آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بخش قابل توجهی از آیات قرآن، آیاتی است که موضوعات اعتقادی و معارفی را دربرمی‌گیرد. پرداختن به این مهم در قرآن از آنجا نشئت می‌گیرد که عقیده، مبنای اخلاق و عمل آدمی است. واکاوی جلوه‌های مهم آیات قرآنیِ معطوفِ به عقیدۀ انسانی، همواره مورد اهتمام مفسران قرآن بوده است. مجمع البیانِ فضل بن حسن طبرسی که تفسیری است جامع و اجتهادی و دارای اعتبار در میان عالمان و قرآن‌پژوهان مسلمان، از زمرۀ این کوشش‌ها به‌شمار می‌رود. بر این اساس می‌توان گفت: موضوعات عقاید و کلام، در سایه‌سار وحیِ الهی، جلوۀ مهم و برجسته‌ای در این تفسیر دارد. طبرسی در مجمع البیان به‌مثابۀ مفسری جامع‌نگر مطرح است که پس از شیخ طوسی و تفسیر تبیان او، با آراء و دیدگاه‌های عالمان و مفسران متکلم مسلمان، ذیل آیات مربوط مواجه شده و فعالانه برخورد کرده است. این مواجهه گونه های متفاوت دارد. از توضیح و تبیین آن آرا گرفته تا موافقت یا تخطئۀ این انگاره‌ها. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که طبرسی با توجه به مبانی تفسیری خود و با عنایت به دیدگاه‌های کلامی شیعه تلاش کرده تا مبانی کلام شیعه را تحکیم بخشد. دیگر آنکه در مواجهه با قیاس مفسران برخی فرقه‌های مسلمان، دیدگاهش با دیدگاه‌های گروه‌هایی مانند معتزله، قرابت بیشتری دارد. تخطئۀ تفسیر جبرگرایان و حشویه نسبت به سایر فرقه‌ها، در این تفسیر برجسته‌تر می کند.

بررسی یک حوزۀ حدیثی، کمک قابل توجهی به تبیین تاریخ تحولات حدیث یک منطقه می‏کند. معرفی عالمان حدیثی حوزۀ کاشان در محدودۀ قرون پنجم و ششم و بررسی کتب نگاشته‏شده توسط آنان، شناسایی اندیشه‏های حدیثی غالب بر این حوزه را در پی‏داشته و در نهایت تأثیر و تأثرات این حوزه را بر سیر حوزه‏ها مشخص خواهد کرد. این جستار - که با روش توصیفی تحلیلی سامان‏یافته - به این نتیجه رسیده که دو جریان شاخص در این قرون بر حوزۀ حدیثی کاشان حاکم بوده است: اول، جریان فقه‏محور شامل راویانی با عنوان فقیه و قاضی که شخصیت ممتاز این جریان، قطب‏الدین راوندی است و در آثار او ارتباطات فراوانی بین حوزۀ کاشان و حوزۀ بغداد می‏توان یافت. دوم، جریان حدیثی‏ـ ادبی شامل محدثانی ادیب که شخصیت گمنام و برجستۀ این جریان، سید ابوالرضا راوندی است که با در اختیار‏داشتن نسخه‏های اصیل از کتب شیعه و انتقال میراث حدیثی بغداد به کاشان، مسبّب حضور و رفت و آمد عالمانی بزرگ از سیر مراکز حدیثی، برای اقامت و تصحیح کتب حدیثی شیعه گردید.

تنوع آراء مفسران در توضیح مفهوم شرک به همراه ادعای منسوخ بودن آیه 221 بقره که موضوع آن پرهیز از ازدواج با مشرکان است، به دشواری فهم این آیه افزوده است. به نظر می رسد نگرش غالب میان مفسران فریقین در این مسئله، بی اشکال بودن ازدواج با اهل کتاب است؛ نهایت آنکه بر اساس دیدگاه مفسران و فقهای شیعه این جواز، به ازدواج موقت معطوف است و در میان عالمان اهل سنت به دلیل عدم اعتقاد به نکاح موقت این جواز، ازدواج دائم را در بر می گیرد. این نگرش برخاسته از تفسیر شرک در باره اهل کتاب است که بر مبنای آن می توان گفت شرک دارای مراتب است و دیدگاه آن دسته از مفسرانی که به شرک اهل کتاب اعتقاد دارند و در نتیجه حکم عدم جواز ازدواج با زنان مشرک را به اهل کتاب نیز تسری داده اند باید به برخی از فرقه های آنان ناظر دانست نه همه اهل کتاب. برخی از مفسران فریقین با توجه به ادعای منسوخ بودن آیه، این جواز را برنمی تابند. این مقاله با رد ادعای منسوخ بودن آیه ادله آنان را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

چکیدهیکی از فرازهای مهم جریان حدیث پس از درگذشت پیامبر (ص)، ماجرای پیشگیری از گفت و شنود حدیث نبوی از سوی خلفایی است که پس از آن حضرت به قدرت رسیدند. از آنجا که چنین واکنشی رویاروی آثار بجا مانده از ممتازترین چهره دین اسلام، طبعا پرسش برانگیز و توجیه نشدنی می نماید، اهل سنت از دیرباز تلاش کرده اند با بیان ادله ای این کار خلفا را توجیه کنند.گر چه از سویی دیگر این ادله نقد و رد شده اند، ما در این پایان نامه می خواهیم هم در مقام نقد نوین آن ادله برآییم و هم دلیل هایی که عمده ترند و کمتر مورد توجه قرار گرفته اند را یادآوری کنیم و ضمن بازخوانی بخشی از تاریخ حدیث و پرتو افکنی به گوشه هایی از آن نشان دهیم که ادله مطرح شده معطوف به ذهنیت های اعتقادی بوده است تا نگاه به واقعیت های سیاسی و اجتماعی صدر اسلام.بررسی عوامل منع تدوین حدیث و بازخوانی جایگاه ویژه اهل بیت (ع) و کیفیت تعامل خلفا با آنان و نشان دادن لزوم ایجاد زاویه ای جدید در تحلیل مباحث تاریخی مسلماناناز اهداف این تحقیق است.اهمیت این تحقیق جدا از آن که به بررسی نوین از این بحث و مشاجره طولانی می پردازد، می تواند گامی برای هر چه عقلانی تر کردن نقد و بررسی ماجراهای پر فراز و نشیب تاریخ صدر اسلامو نزدیک تر شدن شیعه و سنی در محورهای اختلاف برانگیز آن دو باشد. بنابر این، این تحقیق که با رویکردی تحلیلی – توصیفی و به روش کتابخانه ای، صورت گرفته است می تواند علاوه بر سودمندی برای پژوهشگران دانش حدیث، گامی در جهت تقریب و همدلی مذاهب و روشی یگانه برای دنبال کردن هر چه طبیعی تر و عاری از تعصب محورهای بحث برانگیز باشد.بر اساس ره یافت این پژوهش علت اصلی منع تدوین حدیث را در مباحث اعتقادی خلفا و تاثیر پذیری آنان از علمای یهود جستجو کرد. اگر چه در این باره نمی توان عوامل سیاسی را نادیده گرفت، اما ریشه اصلی آن را باید در همان مباحث جستجو کرد.کلمات کلیدی:حدیث، منع تدوین حدیث، خلفای سه گانه، تاریخ حدیث، حدیث نبوی

دانشوران مسلمان همواره از قرآن و سنّت به مثابۀ مهم ترین سرچشمه های فهمِ آموزه های دینی ییاد کرده اند. سنّت و حدیث، خواه مترادف باشند یا به معنای حکایت گری حدیث برای سنّت، نقش ویژه ای در تفسیر قرآن ایفا کرده اند. چنین م نماید مفسر الکاشف هم از حیث مبان و هم از جنبیۀ رو،، از سینّت تفسییری مالمیانِ پیشینِ مسلمان، به ویژه مفسران شیع ، پیروی کرده اما در حوزۀ رویکرد تفسیری، شیوه ای متمیای را به کار گرفته که شرایط اجتمام و فرهنگ روزگار،، متغیرِ تعیین کنندۀ آن بوده است. مسئلۀ اساس این پژوهش این است: با توجه به تأثیر شرایط اجتمام فرهنگ و دینی روزگیار مغنیه در شکل گیری تفسیر الکاشف، وی چگونه از حدیث بهره گرفته اسیت همننیین فیراز و فیرود حدیث در این تفسیر، از چه جایگاه برخوردار است این تحقیق با رو، توصیف تحلیل نشان داده است مغنیه هم از جنبۀ استناد به منابعِ روای و هم از نظر رو،ِ کاربست حدیث در تعیین آیات، رویکرد تقریب اقنام را در نظر داشته است. این چنیین نگاه از مبان خاصِ مغنیه، و نه مبان مشترک با سایر مفسرین، نشئت گرفتیه اسیت. تحلییل ایین رویکرد، بیانگر این نکته است که مغنیه به ضرورت اصلِ وحدت جامعۀ اسلام و مشترکات مسیلمانان در حوزۀ باورها و مقاید توجه و تأکید وافر داشته است. شاخصه های این جهیت گییری، هیم در نحیوۀ استناد مفسر به روایات فریقین و هم در رو، هم اف ای و همگرایانۀ وی، در مقیا ارجیاب بیه شییوۀ محدثان و مفسران پیشین در مقا تفسیر برجسته م نماید. اتخاذ این چنین رویکردی، تفسیر وی را کارآمد، پویا و مصری نشان داده است.

کرامت ذاتی انسان از جمله مهم ترین مبانی انسان شناختی است که در سده اخیر زیربنای مباحث متعددی را در حوزه علوم انسانی تشکیل داده است. پژوهش حاضر با بهره بری از رویکرد توصیفی- تحلیلی، می کوشد ضمن کشف اندیشه دانشیان سده اخیر در زمینه کرامت ذاتی انسان، به تحلیل این مسئله بپردازد که اندیشه های مختلف در این باره، چه تاثیری بر تفسیر آیات جهاد داشته است. بررسی دیدگاه دانشیان سده اخیر در خصوص کرامت ذاتی و دیدگاه آنها در جهاد حکایت از آن دارد که تفسیر این اندیشمندان از گزاره های جهادی متاثر از اندیشه ایشان در مقوله کرامت ذاتی انسان است؛ چنانکه نگرش محدود در مبحث کرامت ذاتی، موجب شده صاحبان این اندیشه، اجبار بر عقیده و سلب حق حیات غیر موحدان را روا بدارند. در مقابل، نگرش موسع به مبنای کرامت ذاتی، صاحبان این اندیشه را در باب جهاد بر آن داشته تا اجبار بر عقیده و قتل غیر موحدان در جهاد را بر نتابند. لکن اندیشه اول با مناقشات مبنایی روبروست و از حیث روشی نیز به سبب تاکید بر قواعدی مانند نسخ و بی توجهی به سیاق و فضای نزول، به نحو گزینشی به تفسیر آیات جهاد پرداخته است. در حالیکه دیدگاه دوم به گونه ای نظام مند، با مجموعه آیات جهاد و آیات مرتبط با آن مواجه شده و در این راستا از قواعد عقلایی تفسیری استفاده می کند.

فهم چيستي «روح» در متون مقدس، از پيچيدگي خاصي برخوردار است. از‌جمله مصاديق اين پيچيدگي، کارکرد و هدف از خلقت روح به‌عنوان مخلوقي از خداوند است. در عهدين و قرآن کريم، روح، در دو حوزة آفرينش انسان و نزول وحي و قيامت مطرح شده است. ارتباط روح به‌عنوان ياريگر پيامبر در امر نبوت، که عمدتاً در حوزة دوم قرار مي‌گيرد، از تأکيدات اديان ابراهيمي است که در ارتباط بينامتني قرآن کريم با متون پيشين، مي‌توان به تفسير بهتري از آن دست يافت. در مقايسة قرآن کريم با کتاب مقدس، شباهت‌ها و تفاوت‌هايي در پيوند با اين دو متغير به‌دست مي‌آيد که با توجه به برخي وجوه مشترک، افتراقات آن نيز حائز اهميت است. مقايسه بينامتني در اين مقوله، بيانگر مواضع متمايز قرآن کريم است. اين مواضع در سه محور تبيين مي‌شود: رابطة بين قرآن و عهدين در اين زمينه، گاه رابطة سلبي ـ حذفي، گاه رابطة ايجابي و گاه رابطة اصلاحي و تغيير است. جستار پيش رو، ابعاد و جنبه‌هاي گونه‌گون اين سه رابطه را مورد واکاوي قرار مي‌دهد.

نظریه وحدت وجود در عالم اسلامی از سوی اهل تصوف و عرفان در جهت تبیین رابطه خدا و جهان هستی مطرح شده است. وحدت وجود یعنی در دار هستی یک وجود حقیقی بیشتر نیست که همان خداست و هر چه غیر او در نظر گرفته شود چیزی جز تجلی و نمایش ذاتِ خدا نیست، چنان که گفته اند: لیس فی الدار غیره دیّار. هر چند مستند اصلی عرفا در این نظرشان، شهودِ باطنی این وحدت، نه استدلال عقلی یا ادله نقلی است، همچون سایر مکتب ها و مرام ها در عالم اسلامی، تلاش کرده اند از آیات قرآن و روایات اسلامی دستاویزهایی برای این نظریه فراهم آورند. موضوع اصلی این نوشتار درستی آزمایی دلالت این آیات و روایات بر وحدت وجود و همچنین بررسی اسنادِ روایات مطرح شده است. در این پژوهش، پس از معرفی این نظریه و نتایج آن بر اساس آثار اهل عرفان و تصوف در فصل اول، هنگام بررسی مستندات قرآنی اش، ابتدا تفسیر عرفا از آیات مورد استنادشان برای رسیدن به وحدت وجود، بیان، آنگاه سیر تاریخی این استناد و تفسیر، در آثار ایشان نشان داده و در قدم بعد تفسیرِ غیر وحدت وجودی در آثار سایر عالمان و مفسران ارائه می شود. همچنین روایات اهل بیت در پیوند با آن آیات، مطرح شده، در پایان، تفسیر عرفانی بر پایه قواعد متعارف تفسیری کاویده می شود. در مورد روایات نیز ابتدا سیر تاریخی استناد به آنها از سوی عرفا در فصلی جداگانه گزارش و آنگاه سندشان اعتبار سنجی و در فصل پس از آن، متن همانها ـ صرف نظر از نتیجه اعتبار سنجی سندی ـ از جهت دلالت بر مدعای عرفا بررسی می شود. در فصل پایانی ـ افزون بر آنچه تاکنون گفته شده است ـ اشاره ای هم به ادله شهودی و عقلی وحدت وجود شده، آنها را بررسی و نقد و مرزبندی های این نظریه را با توحید اهل بیت یادآوری می کنیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که بر خلاف تفسیر مشهور از این آیات که مطابق فهم عرفی و موافق سایر محکمات اعتقادی است، هیچ یک از آیات بررسی شده، دلالتی روشن و بدون خدشه بر نظریه وحدت وجود ندارند. بررسی آیاتی همچون «هو الاول و الآخر»، «فثم وجه الله»، «انا لله و انا الیه راجعون»، آیه «حبل الورید» و...نشان می دهد برداشت وحدت وجودی از آنها بر خلاف قواعد تفسیری همچون قوانین ادبی، آیات دیگر قرآن، سیاق و سنت معتبر می باشد. در بخش روایات نیز احادیث مشهوری چون «کنز مخفی»، «قرب نوافل»، «لا هو الا هو»، حدیث «حبل» و...از جهت سند و متن واکاوی شده و نتیجه گرفته شد که اساسا برخی از این متون سخن پیشوایان دینی نیستند و در متون روایی فریقین بازتابی ندارند، بماند که همینها نیز دلالتی بدون رقیب بر وحدت وجود ندارند. از میان روایات مانده که حدیث پیشوایان دینی اند نیز برخی دچار خدشه سندی و برخی معتبر اند، اما هیچ یک از اینها نیز دلالت روشن و بی اشکالی بر وحدت وجود ندارند و در استناد به آنها ضوابط صحیح فهم حدیث همچون قواعد ادبی، قرائن داخلی و خارجی، قوانین عقلی و نگاه نظام وار به مجموعه احادیثِ اعتقادی، رعایت نشده است.

این رساله در نقد و تحلیل برخی از تفاسیر و تأویل های عرفانی که توسط مفسرین صوفی و عارف نوشته شده و در آن علل اختلاف آن مفسران در تفسیر قرآن بررسی گردیده است. حاصل تحقیق این است که دیدگاه مفسران عرفانی خاستگاه قرآنی داشته و مسبوق به تعابیری چون ظاهر، باطن، حد، مطلع در احادیث است. نگارنده پس از تعریف اصطلاحات تفسیر، تأویل، متشابه، و نص، در چهار فصل به بررسی این موضوعات پرداخته است: پیشینه تأویل در مکاتب بشری و متون دینی قبل از اسلام و عهد قدیم و جدید، سیر تأویل پس از اسلام، تأویل در مذهب اسماعیلیه و عقاید آنها و آرای اخوان الصفا، تأویل در حکمت اشراق، تأویل در آثار بوعلی، مبانی تفسیر عرفانی. در پایان تفاسیر عرفانی لطائف الإشارات، کشف الأسرار، التأویلات النجمیه، و تفسیر منسوب به ابن عربی را مورد بررسی و نقد قرار داده است.

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می‌دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، کتابِ خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می‌شود. فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل‌گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند. مواجهۀ با نسخ از سوی این دو مفسر به ویژه با مد نظر قراردادن انگارۀ فردی مانند ابومسلم اصفهانی _ به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ_در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمۀ تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می‌شمرد، اما فخر رازی همراه با ذکر اقوال دربارۀ نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه‌ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن فخر غیر قابل انتظار می‌نماید. فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره‌ای موارد، در حوزۀ نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.