آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان اسلامى در تعریف علم کلام به دو جنبه «استنباط عقاید دینى‏»، و «اثبات این عقاید و دفاع از آنها» اشاره کرده‏ اند و در عمل نیز همین دو کار عمده را، که هر یک داراى مراحلى است، انجام داده‏ اند; هرچند، به دلیل ضرورت پاسخگویى به مخالفان، معمولا جنبه دوم بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. آنان با قطع ‏نظر از اختلافى که در چگونگى اثبات خدا و راه وصول به «معرفة‏الله‏» دارند، پس از اثبات وجود خدا و نبوت خاصه پیامبر اکرم(ص) در استنباط عقاید دینى به دو منبع عقل و وحى توسل مى ‏جویند; البته در میزان استفاده از این دو منبع، در میان ایشان گرایش هاى مختلفى وجود دارد. برخى متکلمان، همچون معتزله، تا آنجا پیش رفته‏ اند که همه معارف اعتقادى را عقلى دانسته و نقش وحى را تایید و ارشاد حکم عقل پنداشته‏ اند. برخى دیگر، چون اشاعره، همه واجبات حتى وجوب معرفت‏ خدا و هرگونه حسن و قبح را نقلى دانسته و نقش اصلى عقل را دفاع از معارف دینى دیدند. بگذریم از اهل الحدیث و حنبلیان که تنها مصدر اعتقاد را کتاب و سنت دانسته، از هر گونه تکلم در مسائل اعتقادى احتراز مى جستند. در میان متکلمان امامیه اگرچه در اصل حجیت عقل و وحى اختلافى نبوده، اما همواره گرایشهاى مختلفى در این باره وجود داشته است. در نوشتارى دیگر که در همین نشریه به چاپ رسید، به نقش عقل در دین و اعتقاد پرداختیم و در اینجا قصد آن داریم که بحثى در نقش وحى و سنت در استنباط عقاید دینى داشته باشیم. با نگاهى هرچند کوتاه به نصوص اسلامى درمى‏یابیم که وحى در هدایت انسان نقشى بى‏ بدیل دارد. قرآن مجید در معرفى خویش، به صراحت‏ خود را هدایت‏ کننده مردم، رهنماى مسلمانان، راهبر مؤمنان، و هدایتگر پارسایان و نیکوکاران، رهایى‏ بخش انسان از تاریکى به نور،10 و برطرف‏کننده اختلاف ها مى‏داند. کتابى که از اوصافش «نور»، «حکمت‏» و «ذکر» بوده و «تبیان هر چیز» است.

برخی متکلمان بزرگ اسلامی، و پیش از همة آنها سید مرتضی (قده) برآنند که اگر شخصی حقیقتاً مومن شود، محال است از ایمان برگشته و کافر گردد. این متکلمان برای اثبات نظریة خود به دلیل عقلی و نقلی تمسک کرده‌اند. دلیل عقلی آنها این است که مومن مستحق پاداش ابدی و کافر مستحق کیفر ابدی است. پس اگر مومن، کافر شود، اجتما ع پاداش و کیفر ابدی پیش می‌آید که محال است. در این نوشتار، این استدلال نقد شده است. هم‌چنین با بررسی احادیث، نشان داده شده که هیچ‌یک از آنها نمی‌تواند نظریة بالا را اثبات کند، گذشته از این که آیات صریح قرآن و احادیث بر وقوع ارتداد و کفر مومن تأکید می‌ورزند.

مسئله رؤیت خداوند متعال به وسیله چشم (قوه باصره) از مسائل کلامی باقدمتی است که از گذشته میان متکلمان فرقه های اسلامی محل بحث و اختلاف فراوان بوده است. بحث اصلی در این مسئله این است که آیا رؤیت خداوند از نظر ثبوتی ممکن است؟ همچنین پس از ثبوت امکان رؤیت خدا یا فارغ از آن، آیا در مقام اثبات، دلیلی بر آن وجود دارد؟ امامیه اثناعشریه، زیدیه، اسماعیلیه، معتزله و اباضیه، جواز و وقوع رؤیت خداوند را عقلاً و نقلاً منکر شده اند؛ در مقابل، اشعریه، ماتریدیه، سلفیه، اهل حدیث و فرقی دیگر از اهل سنت آن را عقلاً جایز و نقلاً در آخرت لازم دانسته اند. در این نوشتار با نقد دیدگاه سلفیه، به ویژه ناصر القفاری، نویسنده کتاب اصول مذهب الشیعه و اثبات محال بودن رؤیت بصری خداوند متعال در دنیا و آخرت، نشان داده شده است که دلایل عقلی و نقلی، بر عدم رؤیت بصری خداوند دلالت می کند.

واژه عقل معانی و کاربردهای بسیار دارد که گاهی معانی مختلف آن موجب بروز اختلافات فاحشی در بین دانشمندان و حکمای اسلامی گردیده است. این نوشتار قصد دارد عقل را از این جهت که نیروی ویژه ای مختص به نفس انسانی و دارای شئون و نقش های بسیاری است، مورد پژوهش قرار دهد. حکمای اسلامی، عقل به معنای مذکور را به عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده و در بیان کارکردهای هر یک از عقل نظری و عقل عملی هر دو را ادراکی دانسته و ملاکی که بر حسب آن عقل نظری را از عقل عملی جدا می کنند، ادراک صرف و ادراک برای تحقق افعال اختیاری است؛ یعنی عقل نظری را به طورکلی عهده دار ادارک کلیات و امور کلی می دانند و عقل عملی را هم عهده دار ادراک جزئیات می دانند به این معنی که برای تحقق افعال اختیاری انسان نیازمند به ادراک و تصور و حکمی جزئی است که این ادراک و حکم جزئی را عقل عملی به انجام می رساند. بنابراین در نظر اکثر حکمای اسلامی عقل نظری و عقل عملی هر دو نقش ادراکی دارند. خلاف عده قلیلی که عقل نظری را عهده دار ادراک و عقل عملی را عهده دار تحریک نفس می دانند. در بیان کارکردهای هر یک از عقل نظری و عقل عملی باید گفت که حکمای اسلامی برای هر یک از این دو، کارکردهای خاصی را قائل شده اند؛ از جمله کارکردهایی که برای عقل نظری گفته شده: تصور و انتزاع مفاهیم کلی، تصدیق و حکم که به دو قسم بدیهی و نظری تقسیم می شود، فکر به معنای اعم که هم شامل تعریفات و هم استدلال های جاری در تصدیقات است. و کارکردهایی که برای عقل عملی گفته شده تصدیق و حکم جزئی مربوط به افعال اختیاری انسان که همان حسن و قبح افعال اختیاری انسان است، گفتار و سخن گفتن که به کمک همین قوه از انسان صادر می شود، توانایی بر فنون و حرفه های مختلف، انفعالات نفسانی مثل خنده، گریه، و غیره ... آن چه به نظر می رسد به واقع نزدیک باشد این است که عقل قوه ای است در وجود انسان برای ادراک و دستیابی به معارف و علوم مختلف که حکمای اسلامی به حسب کارکردهای مختلف این قوه مثل اداراک کلیات و جزئیات مربوط به فعل اختیاری انسان و نظام فلسفی خاص خود آن را به دو قسم عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده اند و الا هرگز نمی توان به قطع حکم کرد که انسان دارای دو نوع عقل است یکی عقل نظری و دیگری عقل عملی، چنانکه مراتب تکاملی این قوه را به نامهای عقل بالقوه، عقل بالملکه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد نامیده اند. انسان علاوه بر داشتن توانائی ادراک حسی و خیالی که با حیوانات مشترک است دارای نیروی ویژه ای است بنام عقل که انسان را قادر می سازد بر نوع خاصی از ادراک که در حیوانات یافت نمی شود و به همین توانایی است که می تواند خلیفه الهی قرار گرفته و بر ملائکه برتری یابد.

وقایع خارق عادت بسیاری در دوران پس از پیامبران، در اسلام و مسیحیت نقل می شوند. دربارة اصل وجود و دلالت این وقایع که در اسلام به نام کرامت و در مسیحیت به نام کلی معجزه خوانده می شوند اختلاف نظر هایی وجود دارد، اما در بسیاری از موارد نشانه ای از اعتبار الهی و حقانیت معرفی می گردند. مشکل مهم آن جا رخ می دهد که برفرض اعتبار یکسان نقل این کرامات در اسلام و مسیحیت آیا می توان آنها را نشانه ای از تأیید الهی دانست؟ چگونه یک دلیل می تواند اثبات کنندة دو باور بعضاً متنناقض باشد؟ این مقاله به بررسی دلالت کرامات در اسلام و مسیحیت می پردازد و به این مسئله توجه دارد که چه دلالت معقولی برای کرامات هر دو دین قابل پذیرش است. در نهایت، اصل رجوع به فهم عرف به عنوان مبنای جامعی برای مواجهه با کرامات متعدد اسلام و مسیحیت و فهم دلالت آنان پیشنهاد می شود. این قاعده، دلالت هر کرامت را مطابق با فهم عرف از آن می داند. بر اساس همین اصل، دلالت مجموعة کراماتِ ظاهراً متعارضِ در ادیان نیز با مراجعه به همین قاعدة کلی - یعنی فهم عرف- قابل بررسی است که طبق آن ارزیابی عظمت یک کرامت، مبنای تشخیص برتری آن قرار خواهد گرفت و در نتیجه، عظمت کرامات ملاک برتری و حقانیت بالاتر صاحب آن است.