مرور متکلمان شیعه | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین آداب و رسوم، معارف و دستورات دینی در خصوص نیکوکاری از منظر قرآن و حدیث است. نویسنده در سه بخش به تدوین پایان نامه پرداخته است ابتدا راهکارهای ایجاد و ترویج فرهنگ نیکوکاری را مورد توجه قرار داده است و در ادامه اهم مصادیق نیکوکاری همچون انفاق، قرض الحسنه، تعاون و همیاری، شاد ساختن دیگران، صله رحم، نیکی به پدر و مادر، اصلاح ذات البین، مهمان نوازی و هدیه دادن را بیان کرده است. در بخش پایانی نیز آثار، آفات و موانع نیکوکاری را بر شمرده که از جمله موانع، به انحراف فکری، خودمحوری، علاقه به مال و ترس از آینده و از جمله آفات، به انفاق ریایی، انفاق به قصد اذیت کردن و انفاق به قصد بازداشتن از راه خدا و از جمله آثار، به آثار سخاوت، اطعام، انفاق و قرض دادن و موارد دیگری اشاره کرده است. نویسنده در خاتمه به جمع بندی مطالب پرداخته و دو مقوله اخلاق و فعل اخلاقی را جدا از یکدیگر به شمار آورده و امور وحیانی را مهمترین پشتوانه برای ساخت حالت نفسانی ایده آل دانسته

تأثیر منهج در معرفت و شناخت انسان بر هیچ کس پوشیده نیست. اختلاف قرائات و تفاوت برداشت‌ها از گسست و اختلاف در منهج صورت می‌گیرد و تقریب مناهج گامی بلند به سوی فهم واحد و جلوگیری از تشتّت آرا است. عناصر تشکیل دهنده یک منهج معرفتی ـ که با اختلاف در آن‌ مناهج متعدد به وجود می‌آید ـ سه چیز است: مصادر گزینش شده برای فهم و استنباط و تفاهم؛ برخورد با آن مصادر (تحدید و تعیین حوزة استفاده از آن‌ها)؛ عرض و مقارنة مصادر و رتبه‌بندی آن‌ها به ویژه در وقت تعارض و ناسازگاری. نوشته حاضر تتبّعی است از مناهج و متدهای گذشتگان در تحقیق پیرامون معارف دینی و تفهیم و تفاهم آن، و تحقیقی است در ارائه منهجی واحد برای دانش فقه و منطق استنباط.

شمول یا عدم شمول شریعت بر همه شؤون و اطراف زندگی آدمیان از دیرباز مورد گفت‏وگو و مطمح انظار بوده و امروزه یکی از پرچالش‏ترین مسائل است. آن‏چه بر ضرورت این بحث ـ افزون بر آن‏چه‏گذشت ـ تأکید می‏کند، اظهارنظرهایی است که در این زمینه صورت گرفته و از افراط و تفریط خالی نیست؛ به‏ویژه که این بحثِ صرفاً فنّی و علمی، گاه صبغه سیاسی به‏خود گرفته و اندیشه‏هایی بی‏پایه وغیرعلمی را پدید آورده است. در این مقاله، کوشش بر این است که بحثی به‏دور از آسیب‏های پیشین و با توجّه به قرآن، سنّت و عقل سامان یابد. نویسنده، محور اصلی بحث را «تبیین حوزه شریعت و نقش عرف در این زمینه» قرارداده است و در مجموع، به چهار اندیشه اشاره می‏کند: اندیشه شمول، انعزال، ابهام و اعتدال‏ اندیشه اوّل بر این است که هر حرکت و سکونی در شریعت جهانی وجاودان (شریعت اسلام) دارای حکم است. نقطه مقابل این نظریه، گرایش به انعزال و بی‏طرفی مطلق قانونگذار اسلام درباره‏شؤون دنیایی آدمیان است. در اندیشه ابهام بر این‏که اصولی کلان و عام به‏وسیله شارع بیان شده، بدون این‏که دخالتی از وی در امور خُرد و ساختارها صورت گرفته باشد، تأکید می‏شود. در این میان، اندیشه‏ای که راهی میانه را می‏پیماید و به وجود حکم در هر واقعه معتقد نیست، امّا اندیشه انعزال و ابهام را نیز غیرکافی و ناموفّق می‏بیند، «اندیشه اعتدال» است. در دیدگاه اعتدال، وجود منطقه‏ای فارغ ‏از جعل، مورد تردید قرار گرفته و تقسیم احکام به عقلی و شرعی ردّ، و بر تقسیم احکام شرعی به عقلی و نقلی تأکید شده است.

تاکنون دیدگاه‌های مختلفی در روش‌شناسی فهم و معنایابی متون دینی، به ویژه قرآن کریم ارایه شده و هر یک به فراخور، سهمی در تفسیر کلام خدا داشته‌اند. در میان این نظریات تفسیری، برخی از دیدگاه‌ها بر نقش تأثیرگذار مخاطبان در فهم معنای مفاهیم و واژگان توجه و تأکید کرده‌اند، اما در برخی از آنها، فهم عرفی مورد کم‌توجهی و یا غفلت واقع شده است. در این رساله با بهره‌گیری از سنجه‌های مناسب، اعتبار فهم عرفی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. «فهم عرفی»، تلقی‌ها و معناگزینی‌های مخاطبان اولیه و مشافهین از مفاهیم و گزاره‌های نص قرآن کریم است که با توجه به مجموعه توانمندی‌های فکری و زبانی آنان شکل می‌گیرد.به اعتقاد ما به دلایل متعدد نقلی و عقلی، برای تعیین معانی واژگان و مفاهیم قرآنی، تعیین معنای استعمالی آنها، رفع ابهام یا تشابه در معنای الفاظ و نیز تعیین حدود و ثغور مصادیق برخی واژگان، باید تلقی‌های عرف عصر نزول و مقارن آن را مورد توجه قرار داد.بر پایه این اعتقاد، از آنجا که منشأ پیدایش الفاظ و قواعد محاوره و مفاهمه برای انتقال پیام‌ها میان انسان‌ها، عرف و قرارداد ناپیدای اجتماعی است، لذا قرآن کریم نیز با بهره‌گیری از نظامات ثابت و فعلیت یافته زبان عربی عصر نزول و التزام به اصول محاوره و مفاهمه میان آنان، به زبان قوم سخن گرفته و از همین‌رو، عرف مخاطب قرآن را باید مرجع تعیین معنای واژگان قرآنی قرار داد.از طرف دیگر، قرآن کریم با استفاده از نظامات متغیر زبانی مانند صنایع و بدایع زبان عربی، قابلیت معنایابی و پیام‌گیری بی‌نظیری در لایه‌ها و سطوح مختلف خود برای مخاطبان فرازبانی و فرازمانی قرار داده و از این طریق توانسته همه مخاطبان خاص را برای همیشه و همه جا از زلال معارف خود سیراب ساخته و همواره متنی زنده و پویا باشد.اما به خاطر ویژگی و اهمیت برخی مفاهیم قرآنی و ابتنای گفتمان اسلامی و فرهنگ‌سازی قرآنی بر برخی مفاهیم بنیادین، اعتبار فهم عرفی در مورد این دست از مفاهیم قرآنی مورد تردید قرار می‌گیرد، از این‌رو با گونه‌شناسی مفاهیم قرآنی، باید میزان اعتبار فهم عرفی در هر یک از گونه‌ها را مستقلاً مورد ارزیابی قرار داد.علارغم تعیین اعتبار فهم عرفی، همچنان آسیب‌هایی برای این عتبار وجود دارد. این آسیب‌ها عبارتند از:وجود معانی رقیبی چون معانی لغوی و شرعی برای بسیاری از مفاهیم، تفاوت سطوح مخاطبان و فهمندگان، تنوع و تکثر زمانی و مکانی آنان، تعدد و گاه تعارض عرف‌ها، عدم کاربست دقت‌های لازم در معنایابی توسط عرف و نیز ماجرای پایان‌ناپذیری فهم.اما با توجه به غلبه معنای عرفی بر سایر معانی رقیب بر اساس اصل «عرف‌محوری» به جای «وضع‌گروی» و نیز محدودیت کمّی معانی شرعی، همچنین ابتنای گفتارسازی گوینده بر سطح ادراکی اکثر شنوندگان و ملاحظه تنوع فرهنگ زبانی مخاطبان، می‌توان از قید چالش‌های برشمرده رهایی یافت و قدرت اعتبار فهم عرفی را تثبیت نمود. مفاهیم کلیدی: عرف، فهم عرفی، اعتبارسنجی، معناشناسی، نظامات زبانی، زبان عرفی، عرف عام، عرف خاص.

یکی از ضروریات زندگی انسان، معاشرت و ارتباط افراد با یکدیگر است و بدون آن، زندگی از حالت طبیعی خارج می شود.آیات قرآنی و روایات معصومان(علیهم السلام) و نیز دانشمندان بر این نکته تأکید دارند که معاشرت، لازمه زندگی انسان است; امّا این معاشرت اگر مهار نشود و با لجام گسیختگی همراه باشد، آثار زیانباری از خود بر جای خواهد گذاشت. حضور زن در اجتماع نیز از جمله اموری است که مورد تأکید جدّی قرار گرفته است; چرا که زن در جایگاه نیمی از پیکره جامعه باید در جامعه و تعیین سرنوشت آن حضور فعّال داشته باشد. در فصل اوّل این پژوهش، این حضور در صحنه اجتماع از دیدگاه قرآن و نیز از منظر تاریخ ارزیابی، و به گوشه هایی از تاریخ زنان اشاره می شود که نه تنها از نظر اسلام زن گوشه نشین نیست، بلکه با حفظ قوانین اسلامی با حضور خویش نقش مهمّی را در جامعه ایفا می کند; چنان که در جامعه کنونی، این حضور مشاهده می شود .در این مسأله، چند دیدگاه وجود دارد که تبیین آن ها دیدگاه ها در فصل دوم و سوم آمده است. خلاصه ای از این دیدگاهها به شرح ذیل است: دیدگاه آزادی ارتباط و معاشرت که حدّ و مرز مشخّصی را برای معاشرت زنان و مردان قائل نیست و هر گونه ارتباط را بین زن و مرد آزاد می شمرد. دیدگاه دیگر که معاشرت زنان و مردان را در انحصار کامل قرار می دهد و بر اساس این دیدگاه فقط زن و شوهر هستند که می توانند ارتباط داشته باشند; افزون بر این که زن و شوهر هم حقّ ابراز این ارتباط میان اجتماع را ندارند. دیدگاه سوم، اسلام است که با مشخّص ساختن حدّ و مرز ارتباط و معاشرت، آن را با رعایت ضوابط و در محدوده خود، مجاز شمرده است. ما با بررسی مسائلی چون نگاه و حجاب از دیدگاه اسلام، پی می بریم که اسلام ضمن ردّ هر گونه هرج و مرج در روابط اجتماعیِ مرد و زن، مخالف گوشه گیری زنان در جامعه است و با مرزبندی مشخّص، ارتباط زن و مرد را جایز می داند و فقط ارتباطی نامشروع و غیرمجاز است که در آن، قصد لذّت و شهوترانی باشد ضمن آن که در مسأله تماس بدنی بدون قصد لذّت هم بیان می کنیم که چنین تماسی جایز نیست; چنانکه نگاه به بدن نامحرم بدون قصد لذّت جایز نیست.

اصلی ترین دلیل اثبات قاعده نفی سبیل، آیه  ولن یجعل الله الکافرین علی المومنین سبیلا (نسا / 141) است. ناظر بودن آیه بر آخرت، اداره «حجت و برهان» از «سبیل» و دلالت بر نفی جعل و اعتبار منجر به تسلط، سه نظریه مطرح در مفاد این آیه است. به مقتضای اطلاق آیه، آن بر اندیشه سوم قابل حمل است و تمسک به آیه، جهت اثبات قاعده پذیرفته می شود. درباره متصدی اجرای این قاعده باید توجه داشت که بحث مصداقی ست نه حکمی و نه موضوعی و نظر او که نیازمند کارشناسی دقیق است، طریقت دارد نه موضوعیت. و عرف عام نمی تواند مرجعیتی دراین زمینه داشته باشد. عقل به عنوان سندی مستقل در این مساله، طریق شمول قاعده است. زمان و مکان و تاثیر آنها بر تفاوت های فرهنگی در تعیین مصداق قاعده نقش مهمی دارد. دلیل نفی سبیل حاکم بر ادله و احکام اولیه حاکم است و تعارضی بین آنها مستقر نمی گردد ولی این قاعده به موجب بسیاری از عناصر تخصیص پذیر است.