آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

"بررسی و شناسایی ویژگی‏های منفی برخی از آثار کهن و مشهور دانش فرقه‏شناسی موضوع این نوشتار است. نویسنده به منظور آسیب‏شناسی و معرفی کاستی‏های گزارش این آثار درباره شیعه و فرقه‏های شیعی، به معرفی اجمالی هر یک از آن‏ها پرداخته، جهت‏گیری‏های خاص صاحبان آن‏ها را درباره شیعه و تشیّع روشن می‏سازد. اختلاف ارباب ملل و نحل در اسامی و القاب فرقه‏های شیعی و شمارش افراطی آن‏ها از دسته‏بندی شیعیان و عوامل اصلی این اختلافات از جمله کاستی‏ها و مباحث مهمی است که مورد اهتمام نویسنده واقع شده. پیام اصلی نویسنده بر این نکته استوار است که پژوهش در تاریخ و اندیشه‏های شیعه و گروه‏های شیعی با تکیه صرف بر این آثار، نه تنها پژوهشی ناقص و غیرقابل پذیرش است، بلکه موجب سردرگمی بیشتر خوانندگان خواهد شد."

«کارکرد» در میان مفاهیم جامعه‌شناختی به معنای نتیجه و اثر واقعه یا حرکت تعریف شده است و «کژکارکرد» هنگامی معنا پیدا می‌کند که نتایج مطلوب و آثار عینی و مشاهده‌پذیر نهادها در عرصه اجتماعی ظهور و بروز نداشته باشد. پرسش این پژوهش این است که: در میان اهتمام مردم ایران در عصر قاجار به برگزاری آیین‌های مذهبی، به‌خصوص شعائر محرم، این مناسک دینی در عرصه‌های اجتماعی چه نتایج منفی‌ای داشته‌ است؟ و این کژکارکردها به چه دلیل در آیین‌های مذهبی وارد شده‌ است؟ برای پاسخ به این پرسش، شعائر مذهبی را از ابعاد مختلف، اعم از فردی و اجتماعی، بررسی کرده‌ایم، و نتیجه گرفته‌ایم که ایجاد کژکارکردها در شعائر مذهبی عموماً به دلیل پیرایه‌هایی بوده که به دست مردم، و به دلیل بی‌توجهی به متولیان مذهبی درباره این اضافات، ظاهر شده است.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.

در نیمه دوم قرن سوم هجری در نیشابور جنبشی نو در تصوف آن روزگار پدید آمد که بعدها به «ملامتیه» مشهور شد و پیروانشان را «ملامتیان» می‌نامیدند. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و روش کتاب‌خانه‌ای به بررسی ملامتیه، دلیل نام‌گذاری‌شان به این اسم و تاریخ پیدایش و علل گسترش آنها و نیز رابطه ایشان با تصوف، به‌خصوص مکتب بغداد می‌پردازد و از دیدگاه هجویری آنها را بازخوانی و نقد می‌کند و نشان می‌دهد ملامتیه واکنشی در برابر ریاکاری صوفیان در آن عصر بوده و در اندک‌زمانی تا بغداد نیز گسترش یافته است. ملامتیان با سلوک خالصانه‌شان از ملامت ملامتگران هراسی نداشتند، اما اندک‌اندک در پرهیز از ریا، از رعایت ظاهر شریعت دور شدند و زمینه افول خود و ظهور قلندریه را فراهم کردند. هجویری، که خود متأثر از تصوف بغداد است، ضمن تمجید از مشایخ نخستین ملامتیه، از ملامتیان عصرش شِکوه دارد و آنها را نقد می‌کند، هرچند نقدهایش گاه جای تأمل دارد. این پژوهش در بخش نخست به معرفی کلّی ملامتیه و در بخش دوم به بازخوانی و نقد آن از نگاه هجویری می‌پردازد و در بخش پایانی تأملاتی بر نقدهای هجویری دارد.

وابستگی احمد غزالی به جریان عرفانی خاصی به نام «عرفان عاشقانه» و «جمال‌گرا»، نتایج خاصی را در پی داشت؛ از جمله: سماع، شطح و شاهدبازی. اموری که آنها را «سنت‌های جمالی» می‌نامیم. عمده انتقادها، هجمه‌ها و حتی هجوهایی که به مکتب خواجه شده، به سنت‌های جمالی‌اش باز می‌گردد، نه به باورها و اصول مکتب او. در این نوشتار، ابتدا شواهد این مطلب را که احمد غزالی اهل این سنت‌ها بوده است، نقل می‌کنیم. آنگاه انتقاداتی را که در این موضوعات به او شده است، بررسی و ارزیابی می‌کنیم. انتقاد مهم دیگری هم که به خواجه شده، به بحث «تقدیس ابلیس» برمی‌گردد. از این‌رو، مباحث خود را در دو قسمت پی خواهیم گرفت: سنت‌های جمالی و تقدیس ابلیس.

---

نوشتار حاضر که بر اساس مدارک معتبر فریقین تهیه شده، در حدّ خود، جایگاه اهل بیت(علیهم السلام)را در سرنوشت دینی و فرهنگی مسلمانان و نقش آن ها را در جلوگیری از انحراف و مبارزه با منحرفان ارائه کرده است. این رساله، به بررسی مواجهه امامان با منحرفان فکری و انحراف های عقیدتی، آن هم به طور مختصر و نه همه انحراف ها، پرداخته است و بررسی برخورد و مواجهه اهل بیت با دشمنان سیاسی و خلفای جور و انحراف های سیاسی و همچنین نقش امامان در معرّفی فقه ناب اسلامی و مبارزه با انحراف های فقهی، بویژه مذاهب اربعه، در شأن و طاقت این نوشتار نیست.