مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

يكی از موضوعاتی كه درميان عالمان و صاحب نظران اسلامی مطرح می باشد ايـن مـسئله اسـت كـه آيـا می توان فقه را به حريم مسائل اخلاقی توسعه داد و موضوعات و مسائل اخلاقی را از نگاه فقه وتكليـف بررسی نمود يا خير؟ در اين مورد دو ديدگاه عمده در ميان صاحب نظران مطرح است. ديدگاه نخست كه بيشتر عالمان اسـلامی - اعـم از فقيهـان و عالمـان اخـلاق - پيـرو آننـد و روش و سيره عملی آنان در تأليف آثار فقهی و اخلاقی نيـز همـين نظريـه را تأييـد مـی كنـد ، آن است كه موضوعات و مسائل اخلاقی از فقه جداست، از اين رو نمی توان فقه را به حـريم اخـلاق گسترش داد. عمده ترين دلايلی كه برای اين ديدگاه اقامه شده، آن است كه علـم اخـلاق و فقـه دو علم متفاوت با مسائلی مختلف اند كه هريك بايد در جايگاه خود مورد بحث و بررسـی قـرار گيرد. افزون براين، توسعه فقه به حريم اخلاق پيامدهای ناخوشايندی را هم برای فقه و هم بـرای اخلاق درپی دارد كه اين امر مانع گسترش فقه به حريم اخلاق می گردد. ديدگاه دوم كه اين تحقيق در صدد تأييد و اثبات آن می باشد، اين است كه گسترش فقه بـه حريم اخلاق جايز و بلكه از جهاتی ضرورت دارد؛ زيرا اينكار، علاوه بر اينكه پيامـد های مـورد ادعا در مورد ورود فقه به حريم اخلاق را در پی ندارد، فوايدی نيـز بـرای افـراد و جامعـه بـه بـار می آيد كه لزوم ورود فقه به حريم مسائل اخلاقی را دو چندان می كنـد. آيـات قـرآن، روايـات و سيره برخی از فقيهان و مفسران آيات الاحكام از عمده ترين دلايلی است كه می توان بـرای اثبـات ايـن ديدگاه بدان استناد كرد.

شهید ثانی در مسالک الافهام به طور مستقل به علم اسباب نزول نپرداخته اما در مواردی از سبب نزول‌های ذکر شده درباره آیات بهره گرفته؛ گاهی در خلال برداشت های خود به آنها توجه کرده و گاه در نقل و نقد نظرات دیگران به این اسباب اشاره می کند. در مجموع می توان گفت که شهیدثانی اسباب نزول را به عنوان ابزاری در تفسیر و برداشت از آیات پذیرفته است.

نصوص معتبر دينی و عقل سليم بر هدفدار بودن خداوند در فرستادن پيامبران و فروفرستادن كتب آسمانی و تشريع مقررات دلالت دارند. انگيزه و ثمره اين سه كار، چيزی جز تأمين سعادت العالی لا يفعل شيئا » و مصلحت مخاطبان و مكلفان نيست. هدفدار بودن خداوند را نبايد با قانون منافی دانست. مقاله حاضر به گفت و گو از رابطه مصلحت با بعث رسل، انزال كتب « لأجل السافل و تشريع مقررات می پردازد و از مورد اخير، يعنی رابطه مصلحت و شريعت و به تبع، رابطه مصلحت و فقه با تفصيل بيشتر گفت وگو می كند.

نوشتار حاضر در پاسخ به این سوال تلاش می کند که اجتهاد چه نوع فرایند ذهنی و فعالیت فکری است و تحت تاثیر چه عواملی قرار گرفته چگونه شکل می پذیرد؟ به تعبیر دیگر درصدد شناختن فقه و اجتهاد به عنوان یک فعالیت ذهنی و یک معرفت دینی است. بدین منظور با استفاده هر آنچه مربوط به این پاسخ است اعم از کتب و مقالات، نظریات . دیدگاههای صاحب نظران در جهت روشن ساختن سه محور اصلی علوم مرتبط با اجتهاد، فرآیند اجتهاد و اختلاف در اجتهاد پس از ذکر کلیاتی در متدولوژی اجتهاد گامهایی برداشته است. در این راستا تبیین رابطه فقه و اجتهاد جایگاه اجتهاد را مشخص کرده در ادامه از متدولوژی اجتهاد و ضرورت و فرایند بحث سخن گفته می شود. سپس از آنجا که اجتهاد یک سلسه عملیات علمی است دانشهای مرتبط با آن و تا حدی چگونگی این ارتباط بررسی می شود تا نوبت به بحث از کیفیت و فرایند اجتهاد برسد و یا تنقیح مبادی، منابع و روشهایی که در اجتهاد به کار گرفته می شوند این مهم تبیین گردد. مرحله آخر بحث از اختلاف در اجتهاد است که ریشه شناسی اختلاف و راههای پیشگیری حل آن را در بردارد.

در این تحقیق به صورتی تطبیقی دیدگاه‌های فقه شیعه امامیه و فقه مذاهب فقهی اهل سنّت درباره هِلال ماه قَمری، اثبات اول ماه قمری، رویت هلال، ثبوت هلال به ویژه در ماه‌های شواّل و رمضان برای روزه ماه مبارک رمضان و ذی حجّه برای مناسک حج، واکاوی می‌شود. نویسنده راه های اثبات هلال اوّل ماه را به وسیله چشم غیر مسلّح و با استفاده از ادوات علم ستاره شناسی و تلسکوپ‌های قوی بررسی کرده و مسأله افق در کشورهای اسلامی و وحدت افق این کشورها را از منظر فقه شیعه امامیه و فقه اهل سنّت، همراه با دیدگاه‌های فقهای دو طرف را منعکس می‌کند. وی برای ساماندهی تحقیق خوش مباحث آن را در دو قسمت مجزّا یعنی دیدگاه‌های فقه امامیه و دیدگاه‌های فقه اهل سنّت ارائه کرده است. در قسمت اوّل ثبوت هلال نزدِ شیعه امامّیه را درچهار باب مطرح می‌کند: در باب اوّل علایم داخل شدن ماه جدید قَمری را بیان و موضوعیت داشتن رویت با چشم و تأکید فقهای امامّیه بر رویت هلال به عنوان یک اصل فقهی در این زمینه را منعکس می‌کند. آن گاه ادّله اعتبار رویت را در روایات امامیه حتّی با چشم مسلّح مطرح کرده و دیدگاه‌های دو گروه از فقهای مزبور مبنی بر موضوعیت داشتن رویت یا طریقیت آن را جداگانه مطرح و ادلّه طرفین را در این زمینه شرح می‌دهد. سپس راه اثبات هلال اوّل ماه را به وسیله علم یافتن و بینه فقهی و شرعی بیان کرده، ادلّه مربوط به شهادت فرد یا افراد متعّدد از زن و مرد را در رویت هلال و اثبات اوّل ماه قَمری به صورت جداگانه بررسی می‌کند. اثبات حلول ماه قَمری به وسیله محاسبات ریاضی، و حکم حاکم شرعی و محاسبات فَلَکی از مباحث بعدی این نوشتار محسوب می‌شود، که اقوال فقهای امامیه و ادلّه مخالفان و موافقان در این باره بیان گردیده است. نویسنده در همین زمینه مناقشه برخی فقهای امامیه مبنی بر دقیق نبودن محاسبات فَلَکی برای تعیین اوّل ماه قَمری و ادلّه آنان را نیز ذکر می‌کند. در باب سوم، بحث وحدت افق در کشورهای مسلمان و اقوال موافقان و موافقان آن از فقهای امامیه، و ادلّه هر یک را می‌خوانیم. دیدگاه‌های فقهی اهل سنّت درباره راه‌های اثبات هلال و ادلّه آنان مبنی بر شهادت شهود، اشتراط تعدّد طلوع ماه، محاسبه کردن آن به وسیله محاسبات فَلَکی و نجومی، و ادلّه فقهی آنان در زمینه راه اثبات اوّل ماه قمری، از مندرجات قسمت دوم محسوب می‌شود.

چکیدهحریم خصوصی قلمرویی از زندگی و متعلقات هر فرد است که ( عرفاٌ یا بر اساس اعلان قبلی ) انتظار می رود که دیگران بدون رضایت وی به آن قلمرو وارد نشوند یا به اطلاعات آن دسترسی نداشته باشند. و انسان ها بنا بر فطرت خود، قلمروهایی را محدوده خصوصی خویش می دانند و در آن پناه می گیرند. این پناهگاه امن، حریم خصوصی است که زندگی و حیات برای آنان میسر می شود و انسانیت معنا و مفهوم می یابد. حریم خصوصی تمایل اشخاص است به این که آزادانه تصمیم بگیرند که تحت چه شرایطی و تا چه میزانی خود، وضعیت و رفتارشان را برای دیگران فاش کنند. قرآن کریم و احادیث چنین قلمروی را به رسمیت شناخته و دیگران را موظف می‌کند قبل از ورود به حریم خصوصی افراد اجازه بگیرند. از نصوص و ظواهر قرآن کریم و احادیث استفاده می‌شود که موارد ذیل از مصادیقِ حریم خصوصی است: منازل مسکونی و محل استراحت دیگران، اعضای بدن انسان که باید پوشیده باشد، عقاید و افکارِ سرّی اشخاص، متعلقات شخصی از قبیل نامه‌ و همچنین مکالمات خصوصی.با اینکه اصل این است که ورود به حوزه حریم خصوصی افراد ممنوع است، ولی ورود محدود مواردی اجازه داده شده است که عمده آن موارد ذیل است: تحقیق برای امر ازدواج در حد متعارف و لازم، تجسس از کودک، نوجوان، و جوان توسط ولی او، تجسس از ظالم برای افشای ظلم او، تجسس و نظارت حاکم بر کارگزارانش، تجسس برای کشف توطئه های منافقان و کافران علیه مسلمانان.واژگان کلیدی: حریم خصوصی، تجسس، غیبت، نظارت بر عملکرد کارگزاران.

این پژوهش می‌کوشد مشروعیت عمل به تقیه نزدِ شیعه امامیه و اهل سنّت و ادلّه قرآنی، روایی، اجماع و عقل را ثابت کرده و به برخی شبهه های وارد شده در این زمینه پاسخ بدهد. نویسنده بر آن است تا اثبات کند تقیه از مصادیق نفاق، یا مُداهنه غیر مشروع نیست، بلکه مشروعیت قرآنی دارد و نوعی مدارا با مخالف جهت حفظ دین، جان، مال و ناموس محسوب می‌شود، که عقلاً نیز پسندیده و لازم است. نوشتار حاضر در پنج فصل سامان گرفته است. در فصل اوّل پس از تبیین معنای واژه‌های کلیدی مربوط به تقیه، مانندِ اِکراه، تاریخچه عمل به تقیه در سایر ادیان و جوامع بشری ارائه می‌شود. در فصل دوم، از قرآن، روایات استناد به سیره پیامبر اسلام( و امامان معصوم(، اجماع و عقل، سخن رفته و اهمّیت تقیه در حفظ عقاید، جان، مال، ناموس و حفظ شیعیان تحلیل شده است. در فصل سوم انواع تقیه و ارکان آن، تقیه از روی خوف، کراهت، کتمان عقاید، و مدارا با خصم و مبانی آن ها نیز ذکر می‌شود. نویسنده به همین منظور استثنائات تقیه را بررسی می‌کند. وی در فصل چهارم دیدگاه مذاهب چهارگانه اهل سنّت را در مسأله تقیه جویا شده و موضعگیری صحابه، عالمان مشهور و ائمّه اربعه اهل سنّت درباره مشروعیت تقیه را برجسته ساخته و این مسأله را که تقیه به نام شیعه امامیه شهرت یافته، امری عجیب تلقّی کرده، در حالی که همه ائمّه اهل سنّت و بزرگان آنان قائل به جواز آن هستند! در فصل پنجم مُجزی بودن عمل به تقیه از لِحاظ فقه امامیه و ادلّه صحّت انجام عمل در حال تقیه و عدم وجوب قضا در صورت برطرف شدن حال و موقعیت آن، ارائه می‌گردد

بندگی خدا از سوی انسان در قالب عبادت، بروز پیدا می‌کند اما این عبادت زمانی ارزش خواهد داشت که برخوردار از عبودیت و برخاسته از آن باشد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی حقیقت عبادت و رابطه آن با عبودیت پرداخته است. عبادت به‌معنای برقراری ارتباط با معبود و بیان احساسات نسبت به اوست. این عبادت می‌تواند به‌صورت لفظی و یا در قالب پرستش عملی صورت بگیرد. قرآن کریم، هدف از خلقت انسان و بعثت انبیا را عبادت خدا دانسته است، و بلکه در جهان آفرینش، تمام موجودات نیازمند عبادت خدا هستند. حقیقت عبادت، اظهار خضوع و خشوع بی‌نهایت، و انقطاع از خلق در محضر حق است که البته تنها در پرتو اخلاق می‌توان به این حقیقت دست یافت. بر اساس آیات قرآن و روایات، عبادت صحیح می‌تواند آثاری مانند عدم غفلت از خدا، رسیدن به مقام یقین و شهود، قرب الهی، استجابت دعا و درمان بیماری‌های جسم و روح را در پی داشته باشد. و اما عبودیت به‌معنای اطاعت و فرمان‌برداری مطلق، همراه با سرسپردگی و تسلیم بی‌قید و شرط در برابر اراده و فرمان معبود است. در قرآن، پیامبران و مقربان درگاه الهی با عنوان "عبد" یاد شده‌اند. عرفای اسلامی هم عنوان و مقام "عبدالله" را برای آخرین و بالاترین مرتبه عبودیت به‌کار برده‌اند و هر کسی را شایسته این مقام نمی‌دانند. دستیابی به رحمت و علم الهی، عدم تسلط شیطان، عدم عصیان، رسیدن به قدرت و توانایی و بهشت جاویدان از آثار عبودیت است. میان عبادت و عبودیت، رابطه عام و خاص مطلق وجود دارد یعنی هر عبادتی عبودیت نیست ولی هر عبودیتی، عبادت است. همچنین عبودیت از نظر آموزه‌های اسلامی، برتر و مقدم بر عبادت است و اصل دین بر عبودیت استوار است نه عبادت، در مجموع، عبادت و عبودیتی مطلوب شارع است که بدون افراط و تفریط باشد و هیچ‌گونه محدودیت، بدعت و تحریفی در آن صورت نگیرد.

ضرورت پژوهش حاضر با عنوان: «بررسی انکار ضروری دین و مجازات آن در فقه امامیه و اهل سنّت » با هدف مشخص کردن زوایای تاریک و مبهمانکار دین وضروریات آن و عواقب سوء آن مسلّم است. این تحقیق شامل بررسی مسائلی پیرامون این قضیه می پردازد که اسلام در مورد «انکار ضروری دین» و«ارتداد» و «کفر» سخت گیری کرده است تا از وقوع و پیامد آن جلوگیری کند و حکم و مجازات منکر ضروری دین هرگز در تضاد با حقوق بشر و یا به معنای عدم اختیار انسان در انتخاب دین و عقیده نیست، بلکه شخصی که اقدام به پذیرش اسلام می کند باید به آثار و عواقب انکار آن آگاهانه ملتزم شود. در حالی که قبل از پذیرش اسلام وی چنین تعهد و مسئولیتی ندارد. بنابراین احکام و مجازات مترتّب بر منکر ضروری دین و مرتد، احکامی منصفانه و عادلانه و به صلاح فرد و جامعه است، زیرا ارتداد وانکار ضروری دین توطئه علیه دین ومردم است و فعل و عمل منکر ضروری دین پیامدهای منفی در فرد و جامعه ایجاد می کند که از جمله آن «احباط عمل» ، «تحقیر و نابودی دین» ، «تضعیف عقاید اسلامی» و «خطر نفوذ معاندین» می باشد.

این نوشتار، تحقیقی در زمینه مشروعیت قرائت‌های مختلف از نَصّ دینی و ادله امکان فهم نَصّ است، که در آن برخی نوآوری‌ها درباره فهم نصوص دینی مطرح شده و صحّت یا عدم صحّت روش‌های جدید فهم این نصوص و نیز شیوه‌های اجتهاد در متون دینی برای استخراج حکم از آن‌ها بررسی می‌شود. نویسنده در سه فصل به تبیین روش‌های اجتهاد در دین می‌پردازد. در فصل اول از این نوشتار ادلّه اجتهاد و انواع آن بیان شده و مفهوم لغوی و اصطلاحی اجتهاد و موهبتی خدایی بودن اجتهاد یا اکتسابی بودن آن و اقوال و دلیل‌های مربوط به هر یک ذکر گردیده است. نویسنده دلیل قائلین به ضرورت اجتهاد و مبانی آن ها را در این زمینه مطرح ساخته و ادلّه عقلی و نَقلی به عنوان ابزار کار اجتهاد همچون: استناد به کتاب خدا، استناد به سنّت، اجماع و دلیل عقلی را از نظر شیعه بررسیده، سپس اجتهاد را از منظر اهل سنّت تبیین می‌سازد. وی به اقسام اجتهاد، مانندِ اجتهاد مطلق و متجزّی نیز پرداخته و امکان تجزّی در اجتهاد را بررسی می‌کند. فصل دوم به تحلیل نوگرایی در قرائت جدید از دین و بدعت آمیز بودن، یا ابداعی بودن آن اختصاص دارد. نویسنده ابتدا به تعریف تجدید یا نوآوری پرداخته و پس از معنا کردن ثابت و متغیر در شریعت اسلامی، مشروعیت نوآوری و نوگرایی دینی را شرح می‌دهد. در ادامه با اشاره به مفهوم نص و راه فهم آن، دیدگاه مجتهدان شیعه امامیه را درباره راهکارهای فهم نصوص دینی ذکر کرده و فهم لغت، فهم دلالت لفظ بر معنا، تشخیص ظهور نصوص، فهم علمی نصوص، فهم عرفی از نَصّ دینی، فهم اجتماعی از نص و فهمیدن یکی از نصوص به وسیله نصوص دیگر را از راهکارهای فهم نص از منظر آنان بر می‌شمارد. وی در همین زمینه به بحث درباره هرمنوتیک (یکی از راهکارهای فهم نص دینی و دین) از دیدگاه متفکران غربی پرداخته و موضع خویش را درمقوله هرمنوتیک و مشروعیت آن و جواز تعدّد قرائت از دین به ویژه در مسایل عقیدتی بیان کرده و تأثیرات هرمنوتیکی را در عصر کنونی بررسی می‌کند. در فصل سوم نوگرایی در فهم نصوص دینی و تأثیر آن در اجتهاد و روش‌های اجتهادی بررسی گردیده است.