جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله حسن و قبح از قدیم‌الایام ـ از زمان یونان باستان قبل از میلاد ـ مطرح بوده است؛ مانند سقراط که اولین‌بار واژه خوب و بد را به‌کار برد و بعد از او ارسطو آن را در عقل عملی مورد بحث قرار داد. در حوزه اسلام نیز مسأله حــسن و قــبح یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی به‌شمار می‌رود و برخی متکلمان آن را اصل محکم در زمینه شناخت افعال خداوند و صفات فعلی او تلقی می‌کنند. در این مسأله، دیدگاه‌های متفاوتی پدید آمده است. یکی از آن دیدگاه‌ها دیدگاه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی1 است. ایشان نظریه اعتباریات را مطرح می‌کتند و حــسن و قـــبح را جزء اعــتباریات باالمعنی‌الاخص می‌دانند. دیدگاه اعتباریات پیش از علامه نیز مورد بحث واقع شده است. اما علامه از آن به‌صورت منظم بحث کرد. در این میان، برخی به علامه نسبت نسبی‌گرایی دادند. اما واقعیت این است که علامه مطلق‌گراست نه نسبی‌گرا. ایشان از اعتباری بودن حسن و قبح تفسیر دقیقی ارئه می‌کند که فهم آن دقت و تدبر عمیق می‌طلبد. آنچه در این مقاله ارائه شده است، تحلیل و توضیح دیدگاه علامه درباره مسأله حسن و قبح است. در این مقاله سه بخش از هم تفکیک شده است؛ معنا‌شناسی، معرفت‌شنـاسی و هسـتی‌شناسی. اگر این سه بخـش صحیح تبیین شود، به لبّ نظر علامه نزدیک خواهیم شد. ایشان در معناشناسی دو معنا برای حسن و قبح ذکر می‌کنند؛ یکی موافقت و عدم آن با هدف و غرض اجتماعی و دیگری حسن و قبح به معنای ینبغی أن یفعل و لاینبغی أن یفعل. در هستی‌شناسی حسن و قبح، ایشان قائل به ذاتی و واقعی بودن حسن و قبح است. ایشان حسن و قبح در نفس‌الامر و حسن و قبح در مقام عمل را تفکیک می‌کند. حسن و قبح در نفس‌الامر ثابت است، ولی حسن و قبح در مقام عمل متغیر و تابع احساسات درونی افراد است. در معرفت‌شناسی حسن و قبح، ایشان نسبی‌گرا نیست بلکه واقعی بودن حسن و قبح را می‌پذیرد و عقل توان درک حسن و قبح را دارد.

عقل نزد بسیاری از متکلمان مسلمان و نحله‌های فکری و کلامی، یکی از منابع معرفت شناخته می‌شود. ماتریدیه نیز از آن به عنوان یکی از منابع و اسباب معرفت یاد می‌کنند با این تفاوت که ماتریدیان، نه چونان معتزله مطلقا عقل را مبنای معرفتی برای عموم مسایل می‌دانند و نه چونان اهل حدیث و اشاعره که در گزاره‌های کلامی نقشی برای عقل قایل نیستند و یا از نقش آن می‌کاهند. بلکه از این منظر عقل نقش مهمی در خداشناسی، راهنماشناسی و فرجام‌شناسی دارد. پژوهش پیرامون نقش عقل در نزد متکلمان مسلمان و در روش‌های مکاتب کلامی اسلام، از آن روی که می‌تواند دریچه‌های گفتگو و اندیشه را برای مسلمانان باز نگه می‌دارد، اهمیت فراوانی دارد. در جهانی که ما در تلاطم افراط و تفریط در به کارگیری و استفاده از عقل به شدت در تنگنا قرار گرفته ایم، بررسی رویکرد‌ مذاهب معتدل اسلامی نسبت به عقل، ما را از این تنگنا و مهلکه نجات خواهد داد. از این روی در این نوشتار تلاش می‌شود تا نقش عقل در روش مکتب کلامی ماتریدیه مورد مطالعه قرار گیرد.نوشتار حاضر در چهار فصل تدوین شده است که فصل آغازین آن به مفهوم‌شناسی و طرح کلیاتی پیرامون بحث اختصاص یافته است و در آن سعی می‌شود تا برای ورود به اصل بحث زمینه سازی شود. در فصل دوم، مباحثی چون معرفت‌شناسی و خداشناسی ماتریدان بررسی می‌شود، در فصل سوم مباحث راهنماشناسی و در فصل چهارم مباحث فرجام‌شناسی یا بحث معاد مورد مطالعه قرار گرفته است. حاصل این مطالعه این است که ماتریدی در مباحث خداشناسی عقل را مقدم بر نقل می‌دارد و در مباحث راهنماشناسی،‌ عقل را مثبت ضرورت ارسال رسل می‌شمارد و در مباحث معاد نیز هر از گاهی از عقل بهره گرفته می‌شود اما چون بحث معاد، بحثی نقلی است و عقل آدمی توانایی درک تمامی ابعاد رستاخیز و معاد را ندارد، لذا نمی‌تواند مطلقا در خصوص گزاره‌های کلامی در حوزه‌ی معاد، داوری کند، اما می‌تواند که در اثبات پاره‌ی از مباحث و مسایل معاد، به کمک متکلم بشتابد و وی را در تبیین مسایل و توضیح و تفسیر آن و نیز دفاع و توجیه آن‌ها یاری نماید.