جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق پیش رو تحت عنوان «مبانی ارزش‌های اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی، سید قطب و رشید رضا» با روش تحلیلی و تطبیقی به بررسی و تبیین دیدگاه‌های سه مفسر پرداخته است. منظور از مبنا در این پژوهش اصول موضوعه و مسلّم در علم اخلاق است. ارزش اخلاقی یعنی اصول و قوانینی که دارای ملاک و معیار مشخصی است که از پشتیبانی اعتقادی و اخلاقی برخوردار می‌باشد. اخلاق حالت وصف روحی است که طبق آن کارها به‌آسانی از انسان سر می‌زند. هر سه مفسر منشأ مفاهیم اخلاقی را خداوند متعال می‌دانند. اخلاق ازنظر هر سه مفسر مطلق بوده و نسبیت باطل است. فایده اخلاق، همان تشخیص فضایل از رذایل است. ازنظر هر سه مفسر اخلاق قابل تغیر است. مبانی ارزش‌های اخلاقی سه نوع است: اول: مبانی هستی‌شناسی (توحید، حاضر و ناظر دانستن خداوند، ثبت و محاسبه اعمال، سنت‌های الهی و ایمان) هر سه مفسر موارد مذکور را از مبانی هستی‌شناسی دانسته و آن را منشأ تمامی ارزش‌های اخلاقی می‌دانند. دوم: مبانی معرفت‌شناسی، (فطرت و فطری بودن دین، عقل سلیم) علامه طباطبایی را می‌توان از مفسران عقل‌گرا دانست. سید قطب منکر نقش عقل است. رشید رضا نقش عقل را برجسته می‌داند. سوم: مبانی انسان‌شناسی، مثل (تغییرپذیری اخلاق، جبر و اختیار، قضا و قدر، هدایت‌پذیری، هدایت و ضلالت، کمال‌جویی، سعادت فردی و اجتماعی، معاد باوری و معرفت نفس و حالات نفسانی) می باشد. در موضوع جبر و اختیار، قضا و قدر، مختار علامه طباطبایی، دیدگاه بین‌الامرین است. سید قطب که اشعری معتدل است، در جبر و اختیار، قضا و قدر، انسان را مسلوب‌الاختیار نمی‌داند. رشید رضا هم همان دیدگاه نزدیک به بین‌الامرین را انتخاب نموده است. درباره هدایت و ضلالت هر سه مفسر آن را منافی با اختیار انسان نمی‌دانند. هر سه مفسر سعادت روحی و جسمی اخروی و دنیوی را مطلوب می‌دانند. در ادامه بحث حسن و قبح عقلی و عبادت، سید قطب منکر حسن و قبح عقلی است، ولی علامه طباطبایی و رشید رضا قائل به حسن و قبح عقلی‌اند. علامه طباطبایی دیدگاه افراطی و تفریطی را در حسن و قبح عقلی ردّ نموده، دیدگاه اعتدالی را انتخاب می‌کند. هر سه مفسر عبادت را از مبانی ارزش های اخلاقی دانسته‌اند.

محمد بن علی شوکانی ، شاه ولی الله دهلوی و سید محمد رشید رضا سه اندیشمند بزرگ از سه حوزه جغرافیایی مهم جهان اسلام می باشند که نمایندگی از سه گرایش پیشرو در درون جریان سلفیت نوین را در این حوزه های جغرافیایی یعنی سلفیه اعتدالی زیدیه یمن ، سلفیه تقریبی اخوان المسلمین مصر و سلفیه دیوبندی شبه قاره هند، برعهده دارند. بررسی اندیشه های این سه عالم، ضمن تایید گرایشهای سلفی و التزام ایشان به ظواهر ادله نقلی، نشان از تمایل به تبیین عقلانیت دینی مطابق اصولی که با سنت مخالف نباشد ، دارد و به تعبیر بهتر بیانگر رویکرد ضد تکفیری و وحدت گرایانه آنها علی رغم تاثیر پذیریشان از تفکرات بنیانگذار سلفیت نوین_ ابن تیمیه _است. اندیشه های تقریبی علمای سلفی را می توان در حوزه های مختلف اندیشه اسلامی همچون حوزه های کلامی ، تفسیری، فقهی و سیاسی اجتماعی مورد بررسی قرار داد. برآیند واکاوی اندیشه های شوکانی ، دهلوی و رشیدرضا در حوزه مبانی تفسیری بیانگر رویگردانی ایشان از ظاهرگرایی افراطی و پذیرش تاویل معقول بوده که بدین ترتیب با اندیشه های ابن تیمیه و سلفیت افراطی فاصله گرفته اند. در حوزه مبانی کلامی قرابت بیشتری نسبت به سایر حوزه ها با افکار ابن تیمیه داشته اند ولی در برخی موارد با ارائه تبیینی نسبتا متفاوت از مفاهیم کلیدی کفر،ایمان،توحید ، شرک ومساله بدعت و سنت ، حکم به اسلام اهل قبله داده و برخی از مواردی را که سلفیان تکفیری جزء اعمال مکفّر قلمداد نموده اند ، ایشان از مصادیق شرک اصغر دانسته و حکم به اسلام این افراد داده اند. در حوزه مبانی فقهی اندیشه های تقریبی، ضمن تاکید بر اجتهاد و نفی تقلید ، با عنایت ویژه به قواعد فقهیه و با طرح مساله فقه مقاصدی و تاکید بر اهداف شریعت سهل و سمحه اسلام وضرورت استفاده از ظرفیتهای این حوزه از فقه برای تنظیم تعاملات اجتماعی و سیاسی در عصر کنونی ، مبانی فقهی و اجتهادی خود را با تقریب و وحدت در جامعه اسلامی همسو نموده اند. تاکید براصل برادری و مواخات ، توجه به جایگاه وحدت بخش اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) ،احترام به مقدسات فریقین ، احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر مهمترین مبانی اجتماعی و سیاسی اندیشه های تقریبی این بزرگان بوده که در این پژوهش به شیوه تحلیلی و توصیفی و با بررسی آثار و تالیفات ایشان مورد واکاوی قرار گرفته است.

نظریة ولایت فقیه امام خمینی و خلافت اسلامی‌ ‌رشیدرضا در باب حکومت و سیاست، تشابهات بسیاری‌ دارد طوری که در ساختار و اصول کلی مدلی یکسان را ارائه می‌‌دهند که در آن، هم بر نقش مردم تأکید شده و رأی ‌ایشان اهمیت‌ دارد و هم حکومت باید بر اساس مبانی و احکام دینی باشد. اجتهاد و مصلحت نیز موجب انعطاف‌پذیری دین و زمینه‌ساز اجرایی شدن حکومت دینی با توجه به شرایط روز خواهند شد. با وجود‌این شباهت در نظریه، نتایج عینی و خروجی اجتماعی جریان‌های وابسته به آن‌ها با یکدیگر تفاوت‌های زیادی‌ دارند. با بررسی مبانی نظری ‌این دو نظریه مشخص می‌‌شود نوع نگاه به دین و برخی ویژگی‌های آن، شامل: کارکرد دین، جاودانگی و جامعیت آن، و همچنین مبانی‌ای از الهیات و انسان‌شناسی، موجب بروز چنین رویکردی در حکومت و سیاست می‌‌شود. اما تفاوت‌هایی در نوع مواجهة شیعه و اهل سنت به ‌این مباحث، موجب تفاوت‌های مهمی‌ ‌در اجرای آن‌ها می‌‌شود. رویکرد شیعه مبتنی بر عقل و نقل است و از پشتوانة عقلی غنی‌ای بهره می‌‌برد در حالی که دین‌شناسی اهل سنت، بیشتر بر اساس نقل بوده و بر پایة فقه است.‌ این تفاوت موجب شده در عمل نظریة خلافت اسلامی‌ ‌نتواند به اهداف خود برسد.

هدف این مقاله بررسی تطبیقی دیدگاه­های رشیدرضا در تفسیر المنار و علّامه طباطبائی در المیزان پیرامون مسئله شفاعت در قرآن کریم می باشد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی تطبیقی دیدگاه­های این دو اندیشمند پرداخته­ا­ست. پیامد­های به دست آمده عبارتند از اینکه رشیدرضا ضمن بررسی آیات مربوط به شفاعت معتقد است آیات قرآن دلالتی بر وجود شفاعت در قیامت ندارد و تنها نجات‌دهندۀ بشر، اعمال نیک او می‌باشد. به باور رشیدرضا بین آیات شفاعت هیچ­گونه ناسازگاری وجود ندارد. ایشان با بیان استدلال عقلی بر نفی شفاعت می­گوید: شفاعت نزد حاکمان دنیایی یا بر پایۀ جهل است یا بر پایۀ عدم عدالت و هر دو حالت در مورد خداوند منتفی است. علّامه طباطبائی معتقد است آیات قرآن برای تبیین مسئله شفاعت کفایت می­کند و با بررسی دقیق آیات قرآن می­توان دیدگاه قرآن در این زمینه را استخراج نمود. اینکه در برخی از آیات به کلی شفاعت مردود شده دلیلش این است که خداوند می­خواهد شفاعت استقلالی را نفی کند و آیاتی که دلالت بر وجود شفاعت با اذن الهی دارد وجود شفاعت را به‌صورت غیر استقلالی و با اراده خداوند اثبات می­کند. از نظر علّامه، شفاعت فرصتی برای رحمت­گری خداوند در قیامت است و با شفاعت، نه جهلی از خدا بر طرف می­شود و نه به خدا منفعتی می­رسد. شفاعت علاوه بر اثر اخروی اثر دنیایی نیز دارد تا مردم به سمت شفیعان سوق داده شوند. نتیجه اینکه آیات قرآن بر مسئلۀ شفاعت دلالت قطعی دارند و به صورت واضح بر اینکه شفاعت هم امکان عقلی دارد هم امکان وقوعی، تصریح می نمایند.

نقد حديث و دانش‌هاي مرتبط با آن، همواره، مورد توجّه محدثان بوده است. رشید رضا، یکی از انديشه‌وران معاصر و تأثيرگذار در زمينة حديث است. او ضمن باور اجمالی به روایات، نقدهایی فراتر از آنچه مشهور عالمان مسلمان گفته‌اند، بر حدیث وارد ساخت. نگاشته نشدنِ حدیث در قرن اول، رواج نقل به معنا در احادیث، کثرت جعل و وضع، و تأکید بر نقد متن برای اعتبارسنجی روایات، از جمله مباحث قابل توجه در انديشة اوست. شايد عدّة زيادي رشید رضا را سلفي و جزء «قرآنيون» بدانند، اما نگاه او به حديث را مي‌توان حد فاصل دیدگاه قرآنيون و مشهور محدثان دانست. در این مقاله تلاش می‌شود تا ضمن نشان دادن خاستگاه اندیشه‌ها، مبانی و آرای رشيد رضا نسبت به حدیث استخراج و نقد گردد.

این کتابچه بخش تقطیع شده درباره شیعه از کتاب: «دراسات فی الفرق : الشیعه - النصیریة - الباطنیة - الصوفیة - الخوارج» می باشد که ازدیدگاه سلفیه و در نقد تشیع امامی و زیدی است.

از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم» نوشتۀ علامه جوادی ‌آملی و از تفاسیر طراز اوّل قرآن در بین اهل‌سنت، تفسیر «المنار» تألیف رشیدرضا می‌باشند. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند اما نسبتاً از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند، به همین دلیل المنار حضور قابل توجهی در تسنیم دارد و در جای‌جای تسنیم شاهد مواجهه‌های مختلف علامه جوادی با آراء رشیدرضا هستیم. نظر خاصّ المنار در خصوص شأن نزول و بیان مصادیق در خصوص جریان مباهله‌ از مطالبی است که به‌طور مبسوط در تفسیر تسنیم به نقد کشیده شده است. نگارندگان این پژوهش برآنند که با روش تحلیلی، مواجهۀ دو مفسّر در مورد این آیه را مورد مداقۀ روش‌شناختی قرار دهند تا میزان سقیم یا غیرسقیم بودن آراء این دو مفسر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که المنار در موضوع مباهله جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و از مفسران، محدثان و مورخان اهل‌سنت بلکه از صاحبان صحاح نیز به نحو مشهود فاصله گرفته و آراء ابن‌تیمیه را بر دیگر شخصیت‌های علمی اهل‌سنت ترجیح داده است؛ بر همین اساس است که می‌بینیم آیت‌الله جوادی از اساس کلام رشیدرضا را مردود دانسته و علاوه بر ابطال اندیشه و روش وی، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را نیز یادآور شده است.

بخشی از آیات قرآن ناظر به سنت های اجتماعی حاکم بر نظام خلقت است که مفسران قرآن کم و بیش به تفسیر این آیات پرداخته ­اند. از جمله این مفسران که به صورت نظام مند و تفصیلی و با نگاهی نو به تبیین سنت‌های حاکم بر جامعه در قرآن پرداخته محمد عبده و رشیدرضا در تفسیر المنار است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای درصدد است تا با مطالعه کامل تفسیر و استقرای تام موضوع به بررسی جایگاه و اهمیت سنت­های اجتماعی در قرآن از منظر این مفسران بپردازد. یافته ­ها نشان می­دهد که عبده و رشیدرضا اهمیت بسیار بالایی را برای سنت­های اجتماعی در قرآن قائلند، به گونه­ای که از نظر آنان برای سنن اجتماعی قرآن مانند دیگر علوم باید ضوابط و قواعدی تدوین شود، دیگر آنکه این آیات می ­تواند معیاری برای نقد و بررسی روایات، کشف ترتیب نزول آیات قرآن و تفسیر صحیح دیگر آیات قرآن استفاده شود. به علاوه؛ راه دستیابی به منابع سنت­های اجتماعی از مطالعه در قرآن، قصص قرآن، دانش تاریخ و مطالعه در زمین حاصل می ­شود.

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم»، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، «تفسیر القرآن‌ الحکیم» مشهور به «المنار» می‌باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند، اما از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه‌های مختلف آیت‌الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه‌ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می‌باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت‌الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت‌الله جوادی در نقد خود نکته‌ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت‌های بی‌اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت‌الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

تاریخ دولت ها همواره در تقابل اندیشه های مبتنی بر اراده و تصمیم مردمی با قدرت خودکامه پادشاهانی بوده که از ایمان و باورهای مذهبی مردم به نفع اقتدار خود استفاده کرده اند و در این میان آراء و نظریات اندیشمندانی شکل گرفته که سعی در نهادینه کردن آزادی مردمی و حقوق برابر آن ها در جامعه مطلوب خود بوده اند و به نوعی در مبارزات فکری و سیاسی خود سعی داشته اند تا روابط دین و دنیا را در حوزه های خصوصی و عمومی از هم متمایز کنند و مردم را نسبت به استبداد دینی حاکم بر جامعه خودشان آگاه نمایند. با توجه به این مقوله در این تحقیق مفاهیم محوری آزادی و برابری در اندیشه مسیحی و اسلامی و نیز روابط دین و دولت و نقش مردم در شکل گیری حکومت مشروطه و مقید به قانون بررسی گردیده و به صورت موردی اندیشه های سیاسی مارسیلیوس پادوائی در کانتکس مسیحی و محمدحسین نائینی و رشید رضا در کانتکس اسلامی مطالعه و تحلیل شده است. براین اساس، مارسیلیوس پادوایی بر پایه تعالیم مسیحی از مفاهیم دولت دموکراتیک و مشروطه گرا دفاع می کند و جامعه مؤمن مسیحی را به صورت یک کل در نظر می گیرد که نماینده اقتدار و اراده خداوند است که به آباء کلیسا یا دولت و پادشاه اعطا نشده است و بدین ترتیب سعی دارد مسیر دموکراسی را با تمایز حوزه ایمان از عقل و تاکید بر نقش و مشارکت مردم در تصمیمات مهم حکومتی هموار کند. همانطور که نائینی از دخالت مردم در عرصه سیاسی حمایت می کند و سیاست را محدود به دربار و نخبگان نمی داند بلکه به سمت توجیه دولت دموکراتیک مبتنی بر اراده مردم و بر پایه آزادی و برابری حرکت می کند، هم چنین رشید رضا که با طرح مفهوم حکومت اسلامی بر پایه خلافت قدیم بیان می دارد که انسان ها ذاتاً برابر و آزادند و در چارچوب حکومت دموکراتیک که مقید به شریعت اسلامی است از حقوق و آزادی های برابر برخوردار می شوند.