جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش اسباب‌النزول به‌مثابه یکی از ابزارهای فهم مضامین قرآن، تأثیر مهمی در سیر تطور نگارش کتب تفسیری داشته است. یکی از موضوعات مهمی که در بازخوانی انتقادی رویکردهای معاصر به اسباب‌النزول ضروری به نظر می‌رسد، ترسیم چگونگی اهتمام مفسران در میراث فرهنگی دانش تفسیراست. تفسیر «روض‌الجنان و روح الجنان» ابوالفتوح رازی یکی از کتب تفسیری شیعی قرن ششم با رویکرد کلامی- اجتهادی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به نقش روایات سبب نزول و میزان تأثیر فضای فرهنگی آن دوره در فهم آیات قرآن کریم پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که عنایت و اهتمام ویژه‌ی ابوالفتوح رازی به روایات سبب نزول به‌گونه‌ای است که در نظر او این‌گونه روایات پیوند وثیقی با فرهنگ عصر نزول دارد؛ به‌گونه‌ای که برای فهم بهتر آیات قرآن کریم به روایات بسیاری اعتماد کرده و از آن در ارزیابی محتوایی یا متنی مدد گرفته است، این تا جایی است که برخی روایات سبب نزول را نیز در فهم آیات ناکارآمد دانسته و معیارهایی را برای نقد روایات اتخاذ کرده است که نوشتار حاضر بیان کارکردها و معیارهای نقادانه ابوالفتوح رازی و میزان کمی هر یک از این کاربست‌ها را تشریح می‌کند.

در تفسیر، ترجمه و تأویل قرآن کریم با ترجمه آزاد و عدم پایبندی به برخی ظرافت­ها روبه ­رو هستیم؛ از جمله امور بلاغی از حذف، ایصال، فصل، تشبیه، استعاره و کنایه و ... در حد فراوانی استفاده شده است. لذا مترجم باید به این امر دقت و تسلط کامل داشته باشد. از موارد دیگری که پیش روی ما قرار دارد، تنوع و تفاوت­ های ترجمه و تفسیر قرآن کریم است. دو فرهنگ، دو سلیقه و دو زمان مختلف در رویکردهای ترجمه­ ها تأثیرگذار است و این موارد می­ تواند هم در ذوق پدیدآورندگان مؤثر باشد و هم در دریافت کننده­ ها. بنابراین، در این پژوهش این نکات بحث برانگیز به آن اشاره شده است. این پژوهش در صدد است که با بهره­ جویی از شیوه توصیفی– تحلیلی و با هدف تبیین رویکرد ترجمه با محوریت دو مترجم و متفکر قرآنی یعنی موسوی گرمارودی و ابوالفتوح رازی پرداخته شود. هدف از انجام این پژوهش اثبات این فرضیه است که در ترجمه و تفسیرهای قرآنی گرمارودی، عامه ­پسند و نزدیک به زبان مردم بودن، سلیس و روان بودن بسیار به چشم می ­خورد و در ترجمه ابوالفتوح رازی، اولین ترجمه و تفسیری است که به زبان دری ارائه شده است و از ابتدای ترجمۀ بخشی از آیات را به دست می­ دهد، آنگاه به تفسیر آنها می ­پردازد.

ضمن یادداشتهای برافزوده نسخه کهنی از النهایة شیخ طوسی مورخ 554ق (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 49277) متن کوتاهی شامل چند پرسش فقهی درباره نیت از ابوالفتوح رازی و پاسخهای او نوشته شده است. این متن از آن رو حائز اهمیت است که تنها متن فقهی مستقلی است که از ابوالفتوح رازی سراغ داریم. همچنین جزء کهنه‌ترین متون فقه شیعی به زبان فارسی محسوب می‌شود.

قرآن کریم به­ عنوان کتاب آسمانی همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و هر یک از آنان تلاش کردند تا برداشت و تفسیر خود را به سبک خاصی به جامعه علمی خودشان ارائه­ دهند. ابوالفتوح رازی، رشیدالدین میبدی و موسوی­ گرمارودی از جمله کسانی هستند که در عرصه تفسیر و ترجمۀ قران گام‌های بزرگی برداشته‌اند. ابوالفتوح رازی یکی از برجسته‌ترین واعظان منطقۀ ری در قرن ششم هجری است. این سمت موجب گردیده است تفسیر او سبک واعظانه داشته ­باشد. از اقتضائات چنین سبکی توجه ویژه به روایات تفسیری است. رشیدالدین میبدی در کشف‌الاسرار آیات قرآن را در سه نوبت تفسیر­می‌کند و در ضمن آن از قرائت، شأن نزول، اخبار و احادیث و غیره به تفصیل سخن­می‌گوید و در نوبت ثالثه آیات را به مذاق صوفیان و عارفان توجیه و تأویل می‌کند. در این پژوهش که به­ شیوۀ توصیفی تحلیلی است، کوشش­ شده با مقایسۀ تفسیر کشف‌الاسرار و تفسیر روض­ الجنان ابوالفتوح رازی ـ که هر دو در قرن ششم نوشته ­شده است ـ تفسیر و ترجمۀ جدید موسوی­ گرما رودی و نیز تأثیر دیدگاه‌های عرفانی میبدی بر تفاسیر دیگر نـشان ­داده­ شود.

عرفان به‌عنوان جریان باطنی در طول تاریخ اسلام حضور جدی و غیر قابل انکاری داشته‌است. در نسبت مذهب شیعه با جریان عرفان و تصوف اسلامی، از ابتدای تاریخ تصوف نظرات و دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. از منظر تاریخی آن‌گونه که مشهور است نسبت و نزدیکی تشیع و تصوف را به قرن هفتم و هشتم هجری قمری می‌رسانند. پژوهش پیش‌رو درصدد است با رویکردی توصیفی و براساس مطالعات کتابخانه‌ای از این نسبت در اندیشه‌های یکی از مفسران شیعی مشهور قرآن مجید یعنی ابوالفتوح رازی متوفی قرن ششم هجری قمری سخن بگوید. در پژوهش پیش‌رو با تاکید بر دیدگاه‌های ابوالفتوح در بحث‌های عرفان نظری به‌ویژه مباحث خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و به نوعی بررسی مقایسه‌ای با دیدگاه‌های رایج عرفانی در حوزه‌های مذکور، پرداخته‌ایم. از منظر ابوالفتوح رازی احاطه به ذات خدا محال است و مواجهه ماسوی الله با خداوند در واقع مواجهه با خدای تصورشده در ذهن و ظن بشری است. هرچند الله به عنوان اسم خاص خدا و متمایز از سایر اسماء است، اما ذات الهی متفرد و بدون مشارک در صفات ذات است. او همچنین قایل است اسم غیر از مسمی است، و همچنین با تعریف و تقسیم‌بندی خاصی که از صفات الهی ارایه می‌کند آن‌ها را عین ذات دانسته، او در ارایه تقسیم‌بندی مراتب اسماء یا صفات رویکردی مشابه با مکتب ابن‌عربی اخذ نموده. او ضمن انکار رویت حسی خدا رویت واقعی را ابصار قلبی می‌داند. در حوزه مباحث جهان‌شناسی نیز ابوالفتوح دنیا را سرای فانی که باید از آن نجات یافت معرفی می‌کند و با طرح شیئیت داشتن معدوم معلوم به نحوی به نظریه اعیان ثابته به عنوان دیدگاهی برای توجیه بحث علم پیشین الهی نزدیک شده است. و در بحث آفرینش الهی نیز به بررسی و تطبیق دیدگاه او و بحث تجلی در ابن‌عربی پرداخته‌ایم. در بُعد انسان‌شناسی‌ با بررسی دیدگاه او پیرامون شناخت آدم و چگونگی آفرینش انسان، خلافت و شناخت فطرت انسانی از منظر وی به نزدیکی دیدگاه‌های او با نظریات مطرح در عرفان نظری در مکتب ابن‌عربی مواجهه می‌شویم و با طرح نظریه تبعیت علم و عالم از معلوم در حوزه جبر و اختیار انسان تقدیم او بر ابن‌عربی را در این مساله مطرح کردیم. در بحث‌های مذکور حتی در ظاهر برخی عبارات و محتوای جملات ابوالفتوح می‌توان نزدیکی اندیشه‌های او و دیدگاه‌های عرفانی رایج در مکتب ابن‌عربی را ادعا نمود.

مفسران قرآن در تلاش‌های تفسیری خود بی‌نیاز از مراجعه به قرائات قرآن نبوده‌اند، ازاین‌رو، اگرچه برخی از قرآن‌پژوهان، قرآن و قرائات را دو حقیقت متغایر به شمار آورده‌اند؛ اما ایشان اهتمام به قرائات را در مواجهه با تفسیر قرآن، اجتناب‌ناپذیر دانسته‌اند. در این میان می‌توان از تفسیر روض الجنان به‌عنوان اولین تفسیر شیعی به زبان فارسی که در مواجهه با اختلاف قرائات به نقل و ارائه نظر پرداخته است، یاد نمود. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، رویکرد رازی در مواجهه با قرائات گوناگون را بررسی نموده و در پایان بر این باور است که وی در تبیین تفسیر آیات به قرائت خاصی ملتزم نبوده است، بلکه با ذکر موارد اختلاف با ملاک‌های مختلف روایی، ادبی، تفسیری و ... سعی در ترجیح یک قرائت دارد. این قرائت در برخی موارد قرائت حفص از عاصم نیست. همچنین گاهی برداشت‌های تفسیری مفسر از ترجیح قرائت او تأثیر پذیرفته است.

هدف از این پژوهش بررسی اثرپذیری ابوالفتوح رازی از آراء تفسیری معتزله می باشد. برای رسیدن به این هدف دیدگاه های کلامی مورد استناد قرار گرفت، زیرا بیشترین نظریات معتزله در این زمینه بوده است. و علت انتخاب معتزله از بین سایر مکاتب کلامی، نزدیکی دیدگاه های کلامی معتزله به دیدگاه های کلامی شیعه است. لذا موضوع در دو مبحث دیدگاه های کلامی مشترک بین شیعه و معتزله و دیدگاه های کلامی مختص معتزله بررسی شد. از آن جا که ابوالفتوح شیعه می باشد، مبحث دیدگاه های کلامی مشترک بین شیعه و معتزله، بر اساس کلام شیعه تقسیم بندی شده است. یعنی اصول دین و اصول مذهب. اصول دین شامل: توحید، نبوت و معاد، و اصول مذهب شامل: عدل و امامت. و دیدگاه های ابوالفتوح و معتزله بر اساس آن نقد و بررسی شد. و در مبحث دیدگاه های کلامی مختص معتزله نیز دو موضوع وعد و وعید و امر به معروف و نهی از منکر که از اصول اساسی معتزله می باشد، از منظر ابوالفتوح و معتزله بررسی شد. و در نهایت این نتیجه بدست آمد که: از 23 موضوع کلامی بررسی شده، ابوالفتوح تنها در یک موضوع یعنی صفت سمیع و بصیر از معتزله اثر پذیرفته و در 22 مورد باقی مانده اثر نپذیرفته است. و حتی در موضوع احباط، ایمان و کفر، اختیار دیدگاه های معتزله را مورد انتقاد قرار داده است.

شهر ری در قرون پنجم و ششم هجری، یکی از پایگاه‌های فکری شیعیان و اهل‌سنت به شمار می‌رفت که در این مقطع تاریخی، عالمانی بزرگ را در خود پرورانده است. در این دوره، به خاطر تولید انبوه نوشته‌های کلامی و ردیه‌های فرقه‌های مذهبی مختلف علیه یکدیگر، علم کلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در این میان، شیخ ابوالفتوح رازی با طرح مباحث اعتقادی، همراه با استناد به آیات قرآن کریم و روایات متواتر و ذکر دلایل عقلی، در تحکیم اندیشه‌های امامیه در ری نقش اساسی داشت. ابوالفتوح در کتاب ارزشمند «روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن» خود، با طرح برخی از مباحث کلامی نظیر توحید، صفات خدا، تکلیف، جبر و اختیار، قضا و قدر، گناهان، توبه، شفاعت، ایمان و کفر، ثواب و عقاب، امر به معروف و نهی از منکر، به غلات و مرجئه و قدریه تاخته است. او ضمن دفع شبهات مخالفان مکتب تشیع، در اکثر موارد به دو فرقه مهم موجود در عصر خود؛ یعنی معتزله و اشاعره، اشاره کرده و به رد آراء و دلایل آن‌ها می‌پردازد. هدف او، دفاع از عقاید امامیه و تبیین و تفسیر آیات، طبق نظریه‌ ایشان است. نوشتار حاضر، بر آن است که دیدگاه ابوالفتوح را در مورد اسماء و صفات الهی در فضای کلامی حاکم بر قرن ششم هجری، تبیین کرده و نقش سازنده‌ او را در دفاع از عقاید مکتب تشیع، آشکار نماید.

هر یک از سه دین توحیدی (اسلام، یهودیت و مسیحیت) کتب مقدس خاص خود را دارند و کتاب‌های آسمانی از زمان آدم(ع) تا زمان پیامبر(ص) برنامة واحدی را ارائه داده‌اند که دعوت به توحید است. همچنین، این کتاب‌ها اصول و مشترکاتی دارند؛ به عنوان نمونه از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به ذکر داستان انبیاء اشاره کرد. بنابراین، مفسران قرآن کریم در تفسیرهایی که از قرآن ارائه داده‌اند، از مطالب عهدین نیز بهره جسته‌اند و در واقع، شناخت رویکردهای مفسران در بهره‌گیری از عهدین سبب می‌شود تا بدانیم مفسران در برابر مطالب عهدین و استفاده از آن در تفسیر خود چه موضعی دارند. مقالة حاضر با روش توصیفی‌ـ تحلیلی به بررسی رویکردهای مفسران در بهره‌گیری از عهدین پرداخته‌است و نتیجه می‌گیرد که مفسران در بهره‌گیری از عهدین چهار رویکرد اثباتی حداکثری، اثباتی حداقلی، نفیی و دوگانه دارند و هر یک به گونه‌های مختلف از مطالب عهدین استفاده کرده‌اند، به طوری که برخی از آنان مطالب عهدین را آورده‌اند و به نقد کشیده‌اند و برخی نیز برای تبیین و توضیح مطالب از عهدین بهره جسته‌اند.