جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله اراده آزاد از حدود 2000 سال پیش به عنوان یک عامل تعیین کننده برای داشتن نوعی کنترل بر اعمال خویش وجود داشته است. به نظر می رسد برای اینکه دریابیم که این نوع کنترل که اراده آزاد شامل آن است چیست می بایست درباره مسایلی همچون علیت، قوانین طبیعت، زمان، ماده و ماهیت انگیزه و نیز شخص انسان را به دقت بیندیشیم.(Stanford encyclopedia, free will, O'connor, 2018, 1) در باب این موضوع از دیرزمان فیلسوفان زیادی اندیشه نموده و نظریات ارزشمند خود را ارایه کرده اند. این موضوع در دوره مدرن در علومی همچون ژنتیک، روانشناسی، علوم زیست شناسی و اعصاب، و بسیاری از رشته های دیگر مورد تحقیق قرار گرفته است. یکی از این محققین، عصب شناس آمریکایی بنجامین لیبت می باشد که آزمایش معروف او موضوع بحث های بسیاری بوده است. آزمایش او نشان داد که در حدود 550 میلی ثانیه قبل از انجام عمل، تغییرات الکتریکی خاصی در مغز صورت گرفته و شخص 200 میلی ثانیه قبل از انجام عمل نسبت به آن آگاهی پیدا می کند. این آگاهی که 200 میلی ثانیه قبل از عمل صورت می گیرد می تواند در انجام شدن یا نشدن آن عمل توسط فاعل مداخله کرده و نتیجه را تغییر دهد. به این ترتیب طبق نتایج لیبت و همکاران )1983(، ذهن ما به صورت ناخودآگاه عمل را برنامه ریزی نموده و اما اجازه انجام یا عدم انجام عمل را هم واگذار می کند.(Libet, 1999:4) برخی محققان و اندیشمندان همچون رابرت کین از بعضی از دیدگاه های لیبت حمایت نموده و برخی همچون آلفرد مل اراده آزاد مورد جستجوی لیبت را ناصحیح و نتایج تحقیق او را نامربوط دانسته اند. درحقیقت کار لیبت ترتیب و اجرای آزمایشی عصب شناسی و ارائه نتایج آن بوده و البته نتایج ارزشمندی را در پی داشته است. در این تحقیق نویسنده سعی دارد پس از درک طرح آزمایش لیبت و تفاسیر او و چگونگی دست‌یابی او به نتایج مربوطه, به دقت به مطالعه ی تفاسیر و تعابیر فیلسوفانی که مخالف و موافق تعابیر او در رابطه با این آزمایش و اراده آزاد نظر داده اند بپردازد. در این میان عمدتا نظر بر این است که تحلیل دو فیلسوف مورد بررسی قرار گرفته و مقایسه شوند. آلفرد مل با بیان نکات روانشناختی پایه ای و تعاریف دقیقی از عمل و قصد، تعبیر لیبت را رد نموده و آزمایش لیبت و نتایج حاصل از آن را برای اثبات عدم وجود اراده آزاد به هیچ عنوان کافی نمی داند. رابرت کین فیلسوف دیگری ست که موافق تعبیرات لیبت بوده و بیان می دارد ادعای سازگار گرایان مبنی بر اینکه اراده آزاد بتواند به وجود آورنده غایی اهداف ما باشد درواقع بی معنی خواهد بود، چراکه مسائل مبهمی را به وجود آورده و با تصویر مدرن از انسان در علوم طبیعی و اجتماعی سازواری ندارد. این دو فیلسوف از آن جهت انتخاب شده اند که هر دو مطالعه جدی تری نسبت به آزمایش لیبت داشته و نظرات دقیقی را ارائه داده اند.

مسألة جبر و اختیار، در طول تاریخ اندیشه، همواره از اهمّ مسائل فلسفی و شاید پربحث‌ترین وچالش‌برانگیزترین آن‌ها بوده است، به‌طوری‌که گذر زمان و پیشرفت جوامع بشری صرفاً صورت بحث را متحول ساخته ولی اساس مسأله همچنان باقی است. درحالی‌که اعتقاد رایج بر این بوده که دو سویة مسأله در تعارضی آشتی ناپذیر با یکدیگر قرار دارند، گروهی از فلاسفه توانستند با طرح اندیشة سازگاری آزادی و جبر پرتوی تازه بر شیوۀنگرش به این مسأله بیفکنند. "پیتر استراسون" یکی از این فلاسفة سازگارانگار، و بنیان‌گذار رویکرد رفتار بازتابی در موضوع جبر و اختیار است. وی در اثر نوآورانه‌اش آزادی و آزردگی می‌کوشد به‌جای گرفتار نمودن خود در نزاع‌های بی‌حاصل جبرگرایانه و آزادی‌گرایانه، محور تأملات خود را عکس‌العمل‌ها و به تعبیر خودش رفتارهای بازتابی ما در زندگی جاری و معمول‌مان قرار دهد. چنین رفتارهایی –که برخاسته از بطن طبیعت ما و بیانگر نیاز نوع بشر به احساس حدی از احترام و ارادة نیک ازسوی دیگران است- به‌عنوان عناصر جدانشدنی تعاملات انسانی، اساسی کافی را برای مسئول دانستن افراد فراهم می‌نمایند؛ حال چه موجبیتی در کار باشد یا نباشد. در این مقاله سعی نموده‌ایم به روشن‌سازی ابعاد مختلف رویکرد استراسون بپردازیم.

رابرت کین یکی از فیلسوفان معاصر است که تحقیقات گسترده‌ای درباره‌ی اراده‌ی آزاد دارد. او ازجمله فیلسوفان اختیارگراست و سازگارگرایی را برای تبیین اراده‌ی آزاد مناسب نمی‌داند. او سعی می‌کند نگرشی ناسازگارگرایانه از اراده‌ی آزاد ارائه کند که با علوم جدید سازگار باشد. کین بر این باور است که باید یک فضای نامتعین و عاری از ضرورت در زنجیره‌ی علل اراده‌ی انسان وجود داشته باشد تا ازطریق آن، زمینه‌ی تحقق اراده‌ی آزاد فراهم شود. او این فضای خالی از تعین را با نظریه‌های کوانتم و آشوب تأمین می‌کند و انتخاب‌های سرنوشت‌ساز شخص را به‌گونه‌ای در این فضا ترسیم می‌کند که در هر حال عقلانی و اختیاری باشند. در این مقاله دیدگاه کین را در قالب یک ساختار منظم و جدید تبیین کرده، سپس آن را بررسی و نقد کرده‌ایم و به این نتیجه رسیده‌ایم که این دیدگاه پنج اشکال اساسی دارد و به‌همین‌دلیل پذیرفتنی نیست.

در اين مقاله ديدگاه وگنر درباره اراده آگاهانه و مدعای او در اين باره را مورد بررسی قـرار خواهيم داد. او معتقد است اراده آگاهانـه يـك تـوهم اسـت؛ زيـرا بـرای شـكل گيـری يـك خواست يـا قصـد آگاهانـه، ضـروری اسـت كـه آن قصـد يـا خواسـت بـه صـورت مسـتقيم، غيراستنتاجی و بی واسطه ـ نه به صورت تفسيرگرايانه ـ در دسترس عامـل باشـد. از آنجـا كـه چنين دسترسی ای وجود ندارد، لذا چيزی به نام اراده آگاهانه واقعيت ندارد. اما اين استدلال دچار يك اشكال اساسی است كه بـه تئـوری «فرآينـد دوگانـه» يـا «فرآينـد مـوازی» دربـاره تصميم گيری مشهور است. اگر تئوری فرآينـد دوگانـه درسـت باشـد، اسـتدلال وگنـر بـرای توهمی بودن اراده آگاهانه به شكست می انجامد.