جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خوانش زنانهی قرآن یکی ازخوانش‌های گوناگونی است که امروزه از قرآن صورت می‌گیرد. گروهی به انگیزه دفاع از حقوق نقض شده‌ی زنان، به استناد اینکه اغلب تفاسیر توسط مردان انجام شده، رویکرد تفاسیر قرآن را مردسالارانه دانسته و بازخوانی آیات پرداخته و موجب دگراندیشی در تشریعات شده‌اند. هدف این نوشتار که به روش تطبیقی تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی انجام شده، مشخص نمودن اثر جنسیّت در برداشت مفسر از آیات است، بدین منظور دیدگاه دو مفسر معاصر زن (بانو امین و خانم ودود) در آیات چالشی که اندیشه سود مردان و زیان زنان را به ذهن متبادر می‌نماید جمع و با نظر مفسرین مرد مقایسه شده است . از آنجا که معیار قطعی و مستقیمی برای سنجش تاثیر جنسیّت در فهم افراد وجود ندارد، برداشت‌های مفسرین منتخب نسبت به یکدیگر و سایر مفسرین مرد مقایسه شده‌ است. وجود تفاوت‌ در برداشت آنان به رغم همجنس بودنشان و اینکه در موارد اشتراک و افتراق نظراتشان، همواره مفسرین مردی وجود دارند که با آنان هم عقیده هستند، نشان می‌دهد جنسیّت؛ به تنهایی عاملی در داشتن نگرشی خاص در هریک از مفسرین زن یا مرد نیست(با اذعان به آنکه دلیل قانع کننده‌ای برای انکار آن وجود ندارد).

اصطلاح روح کلی قرآن کریم مبنایی است که توسط آمنه ودود، نومسلمان آفریقایی ـ آمریکایی‌تبار، مطرح شده است. وی معتقد است که باید آیات قرآن کریم را بر اساس این مبنا تفسیر کرد؛ چراکه روح کلی و هدف عالی قرآن کریم، تساوی جنسیتی بوده است. جریان نهضت بازگشت به قرآن پس از ارائه راهکارها و روش‌های خود در فهم آیات قرآن کریم و رسیدن به تنگنا، این مبنا را برای حفظ و تداوم جریان خود برگزیده است. این جریان قرآن را بر اساس رهیافت‌های هرمنوتیکی ـ تاریخی تحلیل نموده و معتقد به سیال بودن معنای هر واژه یا آیه بر اساس شرایط تاریخی ـ فرهنگی خواننده متن است. مبنای روح کلی، مبنای روش هرمنوتیکی ـ تاریخی است که تاکنون مورد مناقشه جدی قرار نگرفته است. این مقاله که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است، به دو نقد اصلی در عناوین ناکارآمدی این مبنا در تفسیر آیات قرآن کریم و داشتن پیش‌فرض‌های هرمنوتیکی و پیامدهای سه‌گانه آن در فرایند تفسیر پرداخته است. پیامدهای این مبنا شامل جدایی قرآن کریم و سنت، نارسایی سنت در بیان مفاهیم آیات قرآن کریم و اعتقاد به تاریخ‌مندی قرآن و عدم وجود فهم عینی و ثابت از قرآن کریم است.

تأثير جنسيت در فهم متون يكي از مباحثي است كه در دهه هاي اخير در حوزة فهم متون ديني مطرح شده است. با ورود دانش هاي فمينيستي، اين نظريه حتي تا خوانش زنانة متون ديني و اسلامي پيش رفته است. آمنه ودود (1952, Wadud Amina) ، نومسلمان امريكايي افريقايي‌تبار، يكي از محققان فعال در اين حوزه است كه قرآن را كانون اصلي كارش قرار داده است. مقالة حاضر به بررسي ديدگاههاي آمنه ودود در مهمترين اثرش قرآن و زن اختصاص دارد. ودود در اين اثر مدعي شده است آنچه تاكنون در سنت اسلامي در حق زنان اعمال ميشده، چندان عادلانه نبوده و اين امر بيش از هر چيز ناشي از اين واقعيت بوده كه تفاسير قرآن يكسره به دست مردان نوشته شده و مطابق با فهم و نيازها و دغدغههاي آنان سامان يافته است. در نتيجه، وي كوشيده است از طريق بازخواني قرآن، مطابق با فهم و انتظارات زنان در دنياي جديد، به تفسيري نو از برخي مفاهيم و احكام اسلامي دربارة زنان دست يابد.

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.

در خوانش‌هایی که زنان مسلمان در چند دهه اخیر از قرآن کریم صورت داده‌اند با نویسندگانی مواجهیم که بعضاً به‌عنوان افراد شاخص جریان معروف به «فمینیسم اسلامی» از آن‌ها یاد می‌شود. این نویسندگان که شامل کسانی چون ودود، الحبری، بارلاس و سعدیه شیخ می شوند، تا اندازه معتنابهی در روش شناسی خود متاثر از نظریه تفسیری فضل‌الرحمن بوده‌اند. فضل‌الرحمن هرمنوتیک قرآن‌محور خود را بر نظریه‌ای در باب نبوت و ماهیت وحی و نیز فهمی درباره تاریخ مبتنی می‌کند. وی منادی تمییز اسلام هنجاری از اسلام تاریخی است و به تفکیک ایدئال‌های دین از اعراض آن برای فهم حضور دین در جهان مدرن دعوت می‌کند. در نگاه او، انداختن طرحی نو در ساحت معرفت اسلامی در اصل باید با مطالعه جامع قرآن برای روشن نمودن مقاصد و اصول اخلاقی آن آغاز شود. در نگاه او پس از استخراج یک نظام اخلاقی و فکری از قرآن و بر مبنای این نظام اخلاقی است که می‌توان به درستی میراث حدیثی اسلامی را خوانش کرد. او دل‌مشغول احیای اجتهاد است و آن را بر مبنای «حرکت دومرحله‌ای» خود تعریف می‌کند. طنین اندیشه او در آثار نویسندگان یادشده حضور دارد ازاین‌رو تحلیل و نقد این اندیشه به نحوی تحلیل و نقد «فمینیسم اسلامی» نیز هست. این مقاله که به عنوان رهیافت روشی خود از «مطالعه تحلیلی» و «نقد دیالکتیک» بهره می‌برد سرانجام به این نتیجه می‌رسد که نظریه تفسیری فضل‌الرحمن، ضمن برخی نوآوری‌ها و راه‌گشایی‌ها، مبنای محصل و کاملا پردازش‌شده‌ای نیست که بتواند بدون ایجاد مساله‌هایی مضاعف، مبنای خوانش‌های بدیل زنان از قرآن کریم شود.

تأثیر هرمنوتیک و نیز «خوانش زنانه» در فهم و تفسیر از مباحثی است که در دهه‌های اخیر در حوزه تفسیر متون دینی مطرح شده است. در این مطالعه در صدد آن‌ایم که این نگاه در فهم قرآن را بر اساس دیدگاه‌های آمنه ودود تحلیل و بررسی نماییم. وی تلاش می‌کند به روشی که آن را «هرمنوتیک توحیدی» نامیده است، آیات قرآن درباره زن را بازخوانی کند. ودود قرآن را کلام خدا و تاریخی اخلاقی می‌داند. او معتقد است که به جز مناسک و آیین‌های عبادی که غیر قابل تغییرند، لزوماً نباید از بخش‌های دیگر قرآن که مربوط به بافت‌های خاص است تقلید کرد، مگر اینکه بعدها بتوان یک چارچوب عام و نظام‌مند ساخت و از آن مبانی برای هدایت عام استفاده کرد. ودود، همچون نوگرایان معاصر، آیات متشابه را به «تمثیلی» تفسیر می‌کند و معنای متن را ثابت نمی‌بیند و معتقد است که هیچ یک از روش‌های تفسیری عینی و اُبژکتیو نیستند. همچنین، اعتقاد دارد در فهم وحی باید به بافت مکانی و زمانی و فرهنگ عصر نزول و زمینه‌های نزول آیات توجه کنیم.

آمنه ودود (۱۹۵۲-) از متفکران امریکاییِ افریقایی تبار است. او وقتی که بیست ساله و در دانشگاه مشغول به تحصیل بود، به دین اسلام گرایش یافت. مِری تِسلی که مسیحی پروتستان بود، پس از این نام خود را به آمنه ودود تغییر داد. وی به تأملاتی در خصوص زن در قرآن پرداخته است. او قرآن را دارای روحی می داند که در آن هیچ تمایزی میان مرد و زن وجود ندارد. اما فهم ناصحیح از قرآن در جوامع مردسالار، سبب شده تا گرایشی ضد زن از آن ارائه شود.

ظهور جریان فمینیسم اسلامی در دهه‌های اخیر و برداشت‌های آنان از آیات زنان در قرآن، توجه بسیاری را به خود جلب نموده است. آمنه ودود برجسته‌ترین چهره این جریان پس از ارائه روش «هرمنوتیک توحیدی» در بازخوانی آیات زنان در قرآن، روشی نوین براساس بهره‌مندی از «پارادایم توحیدی» در کتاب جدیدش اتخاذ نمود. به تبعیت از وی، جریان فمینیسم اسلامی نیز پس از ارائه روش‌هایی در فهم آیات و رسیدن به تنگنا، جهت حفظ و تداوم هویت خود در جهان اسلام، در سال‌های اخیر این روش نوین را برگزید. در این مقاله، پس از معرفی دو جریان تأثیرگذار بر روش‌های مورد اتخاذ آمنه ودود، یکی در جهان اسلام و دیگری در غرب، روش‌های سابق وی با رویکرد موضوعی و تاریخی به‌اجمال معرفی و بررسی می‌گردد و در ادامه، تحت عناوین پارادایم توحیدی در جهت نقض اتوریتاریانیسم تفسیری، اعلام پلی‌تئیسم درصورت تساوی مرجعیت مردانه با مرجعیت الهی، پارادایم توحیدی در جهت بیان تمایز میان خداوند و قرآن، استراتژی جدید در جهت توجیه امکان «نه گفتن به متن» و... به چگونگی بهره‌برداری وی از یک اصل کلیدی قرآنی یعنی «پارادایم توحیدی» در روش اخیرش می‌پردازیم و درنهایت، موارد پیش‌گفته طی عناوینی مورد نقد و ارزیابی قرار می‌گیرد که ازجمله آنها می‌توان به تضاد تقدس و الوهیت قرآن با تمایز آن از خداوند، نادیده گرفتن پیوند قرآن و عترت، بی‌اساس بودن اتهام اتوریتاریانیسم و پلی‌تئیسم به سنت تفسیری، عقیده به «درنگ وجدانی» رویکردی نادرست در فهم اجتهاد و... اشاره نمود.

از جمله بحث هایی که در حوزه معرفت و فهم متون دینی مطرح می شود، تاثیر عوامل پنهان بر کسب دانش و اندیشه است. در این میان تاثیر جنسیت در فهم متون، یکی از مباحثی است که در دهه های اخیر به شکل جدی بررسی شده است؛ چرا که در فرآیند کسب معرفت، تجربه، رفتار و علایق و صفات مردانه معیار تلقی شده و تجربه و علایق زنانه نادیده گرفته می شود. این نظریه با ورود فمینیسم در این حوزه، برای رسیدن به حقوقی مشابه و برابر با حقوق مردان، با به چالش کشیدن ساختار مردسالارانه، تا خوانش زنانه متون دینی پیش رفته است. یکی از پیشگامان این اندیشه در اسلام، آمنه ودود آمریکایی آفریقایی مسلمان شده است که قرآن را به عنوان کتاب اخلاق، کانون اصلی کار خود قرار داده و مدعی است اسلامی که قرن ها عمل می شده، نسبت به زنان عدالت را رعایت ننموده و آنچه به صورت برتری مردان استنباط می شود، به واسطه تسلط سایه مردان بر تفاسیر و بازتابی از سلطه اجتماعی ایشان بوده است. ودود جهاد جنسیتی خود را که کشمکشی اخلاقی و به معنای پس گرفتن برابری قرآنی است، با این دیدگاه اخلاقی که عدالت، برابری و منزلت، حق خدادای هر انسانی است، آغاز کرد. حاصل تلاش او در بازنگری قرآن با نگرشی زنانه، در مهمترین اثر او کتاب قرآن و زن، بازخوانی قرآن از منظر زنانه تبلور یافته است.

آمنه ودود نومسلمانی است که می کوشد رهیافتی بر مبنای بازتفسیر قرآن بر اساس روشی هرمنوتیکی برگرفته از آرای فضل الرّحمن داشته باشد که خود آن را «هرمنوتیک توحیدی» می خواند. از ویژگی های مهمّ این روش، توجّه به ذهنیّت خوانندة متن، قابلیّت های زبانی زبان وحی و التفات به زمینه های تاریخی ظهور متن است. ودود این روش را به خصوص دربارة آیات مربوط به زن به کار می برد. از مهم ترین آیات مورد نزاع در این باره، آیة 34 سورة نساء است. ودود می کوشد شیوة هرمنوتیکی فضل الرّحمن را به صورت مصداقی دربارة این آیه اجرا کند و به تفسیری همدلانه تر با زنان در مقایسه با تفسیرهای سنّتی دست یابد. البتّه او نیز در آخرین بازنگری های فکری خود گامی فراتر می نهد و بر مبنای بررسی های مربوط به زمینة آیه در تفسیر خود از این آیه تجدید نظر می کند.