جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افعال آدمى به حسن و قبح متصف مى‏ شود، اما این حسن و قبح ‏چیست و قضایایى که بر آنها مشتمل‏ اند، چه ماهیتى دارند، از مسائلى است که ذهن فیلسوفان را قرنها به خود مجذوب ساخته ‏است. از زمان سقراط حکیم و حتى فیلسوفان قبل از سقراط مساله حسن و قبح افعال به طور قابل اعتنایى مطرح بوده و ارسطو دو کتاب عمده در باب اخلاقیات تدوین نموده است: کتاب «اخلاق‏»، [Ethics] که اخلاق نیقوماخس هم خوانده ‏مى‏ شد؛ و «اخلاق‏» اودموس، [Eudemian Ethics]. متکلمان‏ اسلامى این مباحث را با شدت هر چه تمامتر دنبال کرده‏ اند و آثار فراوانى از خود به جاى گذاشته‏ اند. در این مقاله پیرامون این موضوعات بحث می شود: توضیح افعال، تفاسیر برخی فلاسفه در مورد افعال و رفتار، قضایای اخلاقی و موضوع حسن و قبح.

برای تبيين جايگاه استقراء و تجربه به خصوص در معرفت‌شناسی پيشينيان، ناگزيريم به اجمال نگاهی به قضايای بديهی در منطق ارسطوئی بيندازيم. منطق ارسطويی شش دسته از قضايا را بديهی می شناسد: اوليات، مشاهدات، مجربات، حدسيات، متواترات و فطريات. اين قضايا در يك سطح بديهی نيستند؛ بلكه به اولی و ثانوی تقسيم می شوند. بديهی اولی آن است كه صرف تصور موضوع و محمول كافی است در اين‌كه عقل به ايجاب يا به سلب حكم كند. اما در بديهيات ثانويه، برای دادن حكم ايجابی يا سلبی علاوه بر، تصور موضوع و محمول به امور ديگری نيازمنديم كه بر حسب تفاوت آن امور، اقسام مختلف بديهيات ثانويه پديد می آيند. همه اقسام شش‌گانه در اين جهت مشتركند كه عقل در تصديق آن‌ها نيازی به جست‌وجوی حد وسط و تشكيل قياس ندارد. هرچند در بعضی از آن‌ها عملياتی مانند احساس و آزمون انجام می گيرد؛ و اگر به مدد قياسی محتاج باشند آن به صورت خفی انجام می گيرد. به علاوه ممكن است تصورات اين قضايا نظری و اكتسابی باشند. در این بحث پیرامون موضوعات اساسی معرفت شناسی: مجربات، محسوسات، غلبه بر مشکل محسوسات و حدود تجربه بحث خواهد شد.

برای اثبات وجود خدا براهین مختلفی در سنت فلسفی اسلامی ارائه شده است. برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا در اثبات وجود خدا به کار برده است. این برهان در آثار سایر فلاسفه ما همچون شیخ اشراق و ملاصدرا و همینطور در مشارب فکری وابسته به ایشان به صورت های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، این برهان آنگونه که بار اول توسط شیخ رئیس ارائه شده مورد بررسی قرار گرفته و سپس نظرات مختلف راجع به آن، که به اشکال گوناگون، ظهور کرده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

يكی از مباحث مهم در عرفان عملی و مقامات‌ العارفين توبه است. توبه گرچه در نظر مفسران، علمای علم‌ اخلاق، متكلمان و محدثان از جايگاهی بلند و ارزشی والا برخوردار است اما عارفان و صوفيان توجه‌ای خاص و عنايتی ويژه به آن مبذول داشته‌اند. سيری اجمالی در آثار مشايخ بزرگ به وضوح نشانگر اين معنی است. از آثار ارزشمند آنان چنين بدست می آيد كه تقريبا همه اينها توبه را از مهمترين مقام‌های سالك راه حق می دانسته‌اند. در این مقاله برای تبیین این موضوع، مباحث ذیل مورد بررسی قرار گرفته است: معنای سلوک و مقام، تعداد و ترتیب مقامات، توبه اولین مقام و منزل، مفهوم توبه.

این همانی شخص دنیوی و اخروی دستاویزی برای رد امکان معاد قرار گرفته است. این مشکل در رویکردهای مختلف نفس شناسی مورد توجه است؛ بَدِم با طرح اشکالاتی از جمله ""شبیه سازی"" ادعا کرده، حتی در دوگانه انگاری، مسئله این همانی حل ناشدنی است. در یگانه انگاری– که رویکرد برخی متکلمان مسلمان و مسیحی و اکثر فلاسفه دین غربی است– این مشکل جدی تر است. این مقاله با رد اشتباه بَدم، نشان می دهد در فرض دوگانه انگاری هیچ مشکلی در این همانی نفس نخواهد بود، در فرض یگانه انگاری یا برای اثبات این همانی بدن دنیوی و اخروی نیز هر چند دو راه حل ""خلق مجدد"" و ""بقای ماده اصلی"" توسط متفکرین غربی عرضه شده است، اما نظر متفکرین اسلامی که بر گرفته از روایات معصومین است، تبیین کامل تری هم از این همانی نفس و هم این همانی بدن دنیوی و اخروی ارائه می کند.

‫در اين تحقيق، انديشه‌هاي دو فيلسوف بزرگ: ابن مسکويه رازي و خواجه نصيرالدين طوسي در مورد ملاک‌هاي سعادت و شقاوت نفس انساني از منظر فلسفه اخلاق بحث و بررسي شده و مباني فلسفي اين دو دانشمند در ترسيم مراتب سعادت و کمال انسان، مقايسه شده است. نويسنده در قالب سه فصل، ديدگاه‌هاي آنان را در اين موضوع تبيين نموده است. در فصل اول، کلياتي در مورد تاريخچه افکار فلاسفه در زمينه سعادت انسان، مانند ديدگاه افلاطون، سقراط، ارسطو، آريستپ واپيکور مطرح شده و معيارهاي سعادت انسان از ديدگاه فلاسفه بيان گرديده و همچنين عوامل شقاوت اخروي از ديدگاه روايات معصومين(، رويارويي سعادت و شقاوت و رويارويي خير و شر بررسي شده است. در فصل دوم، سعادت و شقاوت از ديدگاه ابن مسکويه مطرح شده و فرق بين سعادت و خير، انواع سعادت و شقاوت و مراتب آن، اصول و فروع رذايل و فضايل اخلاقي و ريشه آن‌ها، قواي نفس و ادراکات نفساني انسان و ويژگي‌هاي انسان سعادتمند و شقاوتمند از منظر ابن مسکويه بيان گرديده است. در فصل سوم، افزون بر بررسي سعادت و شقاوت از ديدگاه خواجه نصيرالدين طوسي، به بحث در خصوص انواع سعادت و شقاوت، خير و کمال، فرق بين کمال و سعادت حقيقي از ديدگاه خواجه، ويژگي‌هاي سعادت و مراتب آن از ديدگاه ايشان، مراتب وجود و نفس انسان ريشه فضايل و رذايل اخلاقي از منظر خواجه و قواي نفس و ادراکات آن از نظر او پرداخته شده است. اشتراکات فکري و اختلاف نظر ابن مسکويه و خواجه نصيرالدين طوسي در مورد مفهوم و مراتب سعادت و شقاوت انسان‌ها و ويژگي‌هاي آن‌ها و نيزجمع‌بندي ديدگاه‌هاي اين دو دانشمند از ديگر مباحث اين فصل است.

‫پژوهش حاضر به تشريح امکان وقوع معاد جسماني طبق قوانين فلسفي و استدلال قرآني و روايي بر اين مطلب مي‌پردازد و ديدگاه‌هاي چهار دانشمند بنام مسلمان يعني ابوحامد غزالي طوسي، خواجه نصيرالدين طوسي، ابوعلي سينا و صدرالدين شيرازي در اين موضوع را شرح مي‌دهد. اين نوشتار در شش فصل سامان يافته است. نويسنده در فصل اول به تبيين کليات معاد، مانند معناي لغوي و اصطلاحي آن، ديدگاه اديان و اقوام بشري در مورد معاد، حقيقت نفس انساني از ديدگاه مفسران، محدثان، فلاسفه و متکلمان، نظريات قائلان به تجرّد نفس و ادله آنان، اختلاف ويژگي‌هاي دنيا و آخرت، عدم فساد و فناي نفس انساني، مفهوم حرکت جوهري و فرق بين روش متکلمان و فلاسفه در بحث از معاد، نفس و ساير مباحث ديني مي‌پردازد و آن‌ها را به عنوان اصول موضوعه تحقيق خويش ارائه مي‌دهد. فصل دوم از منظري قرآني به اثبات معاد جسماني نگريسته و ضرورت و امکان معاد جسماني، امکان ذاتي و امکان وقوعي آن را با استناد به آياتي چند، شرح داده است. در فصل سوم معاد جسماني از ديدگاه ابوحامد غزالي طوسي مطرح شده و روش تحقيق وي در اثبات اين موضوع و ابطال تناسخ به عنوان مهم‌ترين شبهه در زمينه اثبات معاد جسماني و امکان آن قلمداد مي‌شود. در فصل چهارم نحوه استدلال خواجه نصيرالدين طوسي در اثبات امکان معاد جسماني و ادله کلامي و فلسفي ايشان مطرح گرديده و شبهه‌هاي مربوط به آن، مانند شبهه اعاده معدوم پاسخ داده شده است. در فصل پنجم و ادله ابن سينا در اثبات تجرد نفس ناطقه و موضعگيري و ديدگاه وي در امکان معاد جسماني ذکر مي‌شود. فصل ششم به آراي ملاصدرا در اثبات معاد جسماني و امکان وقوع آن اختصاص دارد و در آن، با توجه به مشخصه‌هاي حکمت متعاليه خصوصاً مسأله حرکت جوهري، ابعاد مختلف اين موضوع و شبهه‌هاي مربوط به آن پاسخ داده شده است.

‫پژوهش حاضر، برگردان عربي کتاب آغاز و انجام خواجه نصيرالدين طوسي همراه با تعليقات آيت‌الله حسن حسن‌زاده آملي است، که مباحثي را در خداشناسي و آخرت شناسي مطرح مي‌کند. در ابتدا متن کتاب مبدأ و معاد يا همان آغاز و انجام و سپس تعليقات علامه حسن‌زاده بر آن درج شده است. کتاب مذکور در بيست فصل، شرح مباحث خداشناسي و آخرت شناسي را با رويکردي فلسفي و کلامي ارائه مي‌دهد. در مقدمه برخي حالات، زندگاني، شخصيت و آثار علمي خواجه نصيرالدين طوسي، همراه با ابواب مختلف کتابش بيان شده است. ابتدا اوصاف راه آخرت و طريقه سلوک در اين وادي و سبب اعراض مردم از آن و آفات چنين اعراضي بررسي مي‌شود. در ادامه مباحثي فلسفي و کلامي در فطري بودن مبدأ و معاد، مراتب مردم در دنيا و آخرت، زمان و مکان آخرت، کيفيت محشور شدن انسان‌ها و ساير خلايق، اقسام مردم و احوال آن‌ها در اين دنيا، اوصاف بهشت و جهنم، ويژگي‌هاي صراط، صحيفه‌ها يا نامه‌هاي اعمال مردم، ويژگي کرام الکاتبين، نزول ملايک و شياطين بر محسنين، شياطين و کيفيت آن، کيفيت حساب و کتاب روز قيامت و طبقات و مراتب آن، وزن اعمال و معناي ميزان، کيفيت طي کردن آسمان‌ها، نفخ صور و تبديل شدن زمين و آسمان‌ها به چيزهاي ديگر، حوادث مربوط به روز قيامت، ابواب بهشت و جهنم، عذاب‌هاي جهنم و نعمت‌هاي بهشت، کيفيت ثواب و عقاب انسان در قيامت، اوصاف حورالعين و مفهوم فطرت و نشأة الاولي را مي‌خوانيم. نگارنده پس از بيان هرموضوع، ضمن تحليل فلسفي و عقلاني مطلب، آيات و روايات متناسب با آن‌ها را آورده، به تحليل موضوع مورد نظر مي‌پردازد. سپس مباحث مربوط پس از تعليقات و شروح آن‌ها توسط شارح ارائه مي‌گردد.

‫اين پژوهش با رويکردي تطبيقي به مقايسه نظريات مکتب فکري اماميه در مقوله توحيد و شرک و مصاديق آن با آرا و عقايد مکتب فکري وهابيت مي‌پردازد و افکار و انديشه‌هاي خواجه نصيرالدين طوسي و شهيد مطهري به عنوان نمايندگان مکتب کلامي شيعه اماميه و انديشه‌ها و افکار ابن‌تيميه و محمد بن‌عبدالوهاب به عنوان نمايندگان مکتب کلامي سلفيه و وهابيت را در اين زمينه تجزيه و تحليل مي‌کند. نويسنده در چهار فصل ضمن بررسي مفهوم توحيد و شرک، ديدگاه‌هاي اين دو گروه را بررسيده و استدلال‌هاي عقلي و شرعي آن‌ها را تبيين کرده است. وي در فصل اول ابتدا کلياتي در مورد اماميه و زندگي نامه خواجه نصيرالدين طوسي و شهيد مطهري و شخصيت علمي آنان، و فرقه وهابيت و شخصيت ابن‌تيميه و محمد بن‌عبدالوهاب باز گفته، سپس اهميت علم توحيد، توحيد در اديان آسماني، مفهوم وحدت و يگانگي و تعريف توحيد را از لحاظ لغوي و اصطلاحي و افراد مذکور ارائه مي‌دهد. نگارنده در فصل دوم به تجزيه و تحليل توحيد از ديدگاه اماميه پرداخته و از منظري فلسفي و کلامي به تبيين مفهوم توحيد، مصاديق توحيد، اقسام صفات الهي، اقسام وحدت، اقسام توحيد نظري، توحيد در عمل و صفات و ملاک‌هاي توحيد و شرک را از منظر خواجه نصيرالدين طوسي و شهيد مطهري بررسيده و به تفسير وحدت وجود، توحيد در عبادت، توحيد در اطاعت، توحيد در ربوبيت و مباني عقلي و نقلي مبتني بر آن‌ها از منظر آنان پرداخته است. فصل سوم به توحيد از ديدگاه وهابيت اختصاص دارد و ديدگاه‌هاي ابن‌تيميه و محمد بن عبدالوهاب در باره اقسام توحيد، مبناي عبادت صحيح، معيار و ملاک توحيد و شرک، مفهوم عبادت، اسماء وصفات الهي، اقسام ربوبيت، مفهوم توکل و توسل و اختصاص داشتن عبادت براي خداوند متعال مطرح شده و ادله آنان در اين زمينه نقد مي‌شود. در فصل چهارم به مقايسه اين دو مکتب فکري درمقوله توحيد و شرک پرداخته و تأويل برخي اسما و صفات خدا و دست شستن از ظاهر بعضي آيات الهي و تفسير عقلي ازآن‌ها و تفاوت مبناهاي وهابيت با اماميه در مفهوم و مصداق شرک بررسي شده است.

معمای مجهول مطلق دارای دو صورت متمایز است. صورت نخست آن منشا یونانی دارد و نزد مسلمانان با تقریرهای تقویت شده مورد بحث قرار گرفته است. این صورت از معما اکتساب معرفت جدید از معلومات پیشین را ممتنع می داند. فخر رازی در انگار تصورت کسب شده،از همین صورت معما بهره می جوید. صورت دوم معما را اساساً دانشمندان مسلمان ارایه نموده اند و مساله تصدیق را به امتناع سوق می دهد. قطب رازی در شرح مطالع صورت دوم معما را با دو تقریر ارایه نموده و راه های مختلف را آزموده است. راه حل وی اساسا همان راه حل خونجی و ارموی است مبنی بر تمایز میان اعتبار حقیقیه و خارجیه. و راه حل دوم و سوم نیز به ترتیب از سمرقندی و طوسی است. این مطالعه میزان تاثیرپذیری قطب الدین رازی از اندیشه های پیشینیان و نیز تحول معمای مجهول مطلق را در قرون متاخر نشان می دهد.