جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود موجودات مجردی به نام عقول یکی از مباحث مهم فلسفه اسلامی که خود به عنوان یک مسأله و نیز از مبادی تصوری و تصدیقی بسیاری از مسائل دیگر فلسفی قرار گرفته است. وجود عقول موافقین و مخالفینی دارد. این مقاله ادله عقلی فیاض لاهیجی بر وجود عقل را بررسی می کند. وی به سه دلیل عقلی عمده در این مسئله استناد کرده است . دلیل اول وی قاعده الواحد می باشد که آن را به تبع خواجه طوسی دارای اشکال می بیند و از آن عبور می کند . اما دو دلیل دیگر وی بر اساس حرکت دائمی فلک و علت نبودن جسم پایه ریزی شده است . خواجه این دو دلیل را نیز ناتمام می‌داند ولی لاهیجی اشکال‌های خواجه را به این دو استدلال وارد ندانسته و دو دلیل را کافی برای اثبات عقول می‌داند. این نوشتاردیدگاه خواجه را تقویت نموده و دیدگاه فیاض را به چالش کشیده و این دو دلیل را نیز برای اثبات مدعا کافی نمی‌داند.

نویسنده در کتاب حاضر به توضیح و شرح رسالة «اوصاف الاشراف» نوشتة «خواجه نصیرالدین طوسی» (597ـ672ق) به لحاظ نسخه‌شناسی پرداخته است. «اوصاف الاشراف» دربارة عرفان و تصوف به ویژه عرفان علمی صحبت می‌کند. این رساله در هشت فصل تنظیم شده است. بدین ترتیب در فصل نخست مقدمه‌ای از عرفان، سیر و سلوک و تصوف ارائه شده و در فصل دوم تاریخ سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایران در قرن‌های پنجم و ششم و اوایل قرن هفتم هـ. فرقة اسماعیلیه مطالعه شده است. در فصل سوم سرگذشت خواجه نصیرالدین طوسی از دوران کودکی تا پایان عصر بررسی شده است. در فصل چهارم آثار روش تصحیح و معرفی نسخه‌ها مطرح گشته و در دو فصل پایانی پس از ارائة متن اصلی رسالة مذکور، آیات، احادیث، لغات دشوار و مراتب سیر و سلوک عملی شرح داده شده است.

"متکلمان شیعه، مثل محقق طوسی، برای اینکه بگویند «ولی» در این آیه شریفه به معنای «محب» یا «ناصر» به کار نرفته است، حصر را دلیل آورده‌اند، زیرا جایز نیست «ولی» به معنای «محب» و یا «ناصر» در خدا و رسول و برخی از مؤمنانی که در حال نماز زکات می ‌دهند منحصر گردد، چون خداوند می‌فرماید: همه مؤمنان باید نسبت به یکدیگر یاور و محب باشند: «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض» (توبه: 71). متکلمان اهل سنت، مانند تفتازانی و قوشچی، دربارة اعراب این جمله می‌گویند: ودعوی انحصار الاوصاف فیه مبنیه علی جعل و هم راکعون حال من ضمیر یؤتون، لیس بلازم بل یحتمل العطف بمعنی انهم یرکعون فی صلوتهم لا کصلوه الیهود خالیه عن الرکوع (تفتازانی، پیشین: 3/ 502؛ قوشچی، پیشین: 369)؛ ادعای انحصار اوصاف ذکر شده در آیه در حضرت علی(ع) مبتنی بر این است که جملة «و هم راکعون» حال از ضمیر در «یؤتون» باشد و حال آنکه این ترکیب واجب نیست، بلکه عطف این جمله نیز محتمل است، به این معنا که مسلمانان در نماز خود رکوع می‌کنند نه اینکه مانند یهودیان، نمازشان بدون رکوع باشد. 4. بنا بر روایاتی که در منابع شیعه وجود دارد (کلینی، اصول کافی 1385: 2/ 397)، این آیه، امامت همع ائمه(ع) را اثبات می‌کند و اختصاص به حضرت علی(ع) ندارد و به دیگر سخن برای اثبات امامت عامه است نه امامت خاصه، ولی چون اختلاف اساسی شیعه و اهل سنت در خلیفه نخست پس از رسول خدا است، این آیه تنها در استدلال بر خلافت حضرت علی(ع) مطرح می‌شود."

ارسطو،آکوئینی و خواجه نصیرالدین طوسی هر یک نماینده سه دوران و جهان اندیشه هستند و هر سه نقش مهمی در تاسیس یا تحکیم نگرش اخلاق مربوط به خود ایفا کرده‌اند. در این نوشتار، تلاش شد تا برترین فضیلت و بدترین رذیلت اخلاقی از منظر هر یک از این سه حکیم و متخصص حکمت عملی مشخص و تحلیل شود. برترین فضیلت برای ارسطو عدالت و بزرگ‌منشی و بدترین رذیلت، ظلم به دوستان است. برای آکوئینی نیز برترین فضیلت کاریتاس و بدترین رذیلت، یأس است. خواجه نصیر نیز برترین وصف اخلاقی را جود حقیقی و بدترین را هم لجاجت می‌داند هرچند حسد و خشم را نیز با تعابیری نسبتا مبهم می‌توان گزینه او برای عنوان بدترین رذیلت قلمداد نمود.واکاوی و مقایسه نتیجه کار، اولا گویای قرابت نظر خواجه نصیر و آکوئینی در باب بهترین فضیلت است و ثانیا موید دید اجتماعی‌تر و کلان‌تر ارسطو به اخلاق و فضائل اخلاقی در قیاس با دو متفکر دیگر است.

روش شناسی علوم را می توان از ویژگی های عصر جدید برشمرد و ادعا کرد که پیشرفت علوم تا حد درخور توجهی مرهون دقت نظر در روش هاست. علم کلام نیز همچون علوم دیگر از این قاعده مستثنا نیست و روش خاص خود را می طلبد. پژوهش در روش علم کلام به دو شیوة تاریخی و منطقی قابل انجام است و ما در این پژوهش بر اساس شیوة اول عمل می کنیم و به بررسی روش کلامی خواجه نصیرالدین طوسی در مقام اثبات عقاید می پردازیم. روش ما در این پژوهش، توصیفی تحلیلی و انتقادی است. بهره گیری از روش برهانی و جدلی در مقام اثبات و دفاع، دوری از روش تمثیلی و خطابی در این دو مقام و نیز استفاده از ظواهر محکمات قرآن و اخبار متواتر را می توان از مهم ترین یافته های پژوهش در روش کلامی خواجه دانست.

مهم‌ترین چالش معاد جسمانی که از طرف برخی از فیلسوفان الهی مخالف، مطرح شده، این است که بدنِ مادی، چون جسمانی است، چگونه می‌تواند پس از جدایی از روح، بعینه دوباره محشور شود و همان روح به او بازگردد؟ آبا بازگشت عین بدن، در قیامت، مبتلا به شبهات فلسفی، مانند شبهۀ آکل و ماکول، حشر انسان عظیم و ...، نمی‌شود؟ ما در این مقاله، سعی خواهیم کرد با روش تحقیقِ بنیادی، توصیفی و پس از بررسی نظریات سه‌گانه (عینیت، مثلیت و نظریۀ ملاصدرا) پیرامون معاد جسمانی و انطباق آنها با قرآن و روایات، ثابت کنیم که نظریۀ محقق طوسی و علامه حلی، تحت عنوان بازگشت اجزاءِ اصلی بدن، علاوه بر انطباق با نظریۀ شبیه‌سازی، با برخی از ظواهر آیات و روایات نیز تطبیق دارد. بنابراین، بدن انسان در قیامت، می‌تواند عینِ بدن دنیوی باشد، بدین نحو که از جزء اصلی بدن دنیوی که همان DNA است، چیزی باقی می‌ماند که در آخرت، محشور شده و بدن اخروی انسان، از آن تشکیل می‌شود.

علامه حسن بن مطهر حلی فقیه، اصولی، رجال‌شناس، محدث و متکلم مؤثر در تاریخ اندیشة اسلامی است. شهرت وی در این دانشها بر میراث منطقی وی سایه افکنده است. حلی در پژوهشهای منطقی آثار فراوان، بالغ بر بیست اثر، تدوین کرده است. کثرت تألیف اثر منطقی، تبیین می‌طلبد. عوامل گرایش وی به تحقیقات منطقی چیست؟ رقابت کلامی حلی با کسانی چون غزالی، فخررازی، ارموی و کاتبی از سویی، تأثیر ژرف ابن‌سینا و خواجه طوسی بر وی از سوی دیگر او را به منطق‌پژوهی سوق می‌دهد اما تحلیل دیدگاههای منطقی علامه عاملی ژرفتر را نشان‌ می‌دهد: منطق‌پذیری و عقلانیت تفکر کلامی شیعه.

خواجه نصیر الدین طوسی از متکلمان بزرگ شیعی بوده و دارای آثار ارزشمندی است. آثار کلامی وی خصوصا تجرید الاعتقاد همواره مورد توجه دانشمندان اعم از شیعه و سنی بوده است. احاطه او بر علوم مختلف خصوصاً علوم عقلی، وی را در عِداد متکلمان پرآوازه و صاحب سبک در عالم اسلام قرار داده است. هر چند در مجموع، استدلالات کلامی وی، عقلی محض، نقلی محض و عقلی و نقلی در کنار هم را شامل می‎شود؛ لکن سهم قسم اول بیش از دو قسم اخیر است از این رو نقش عقل و استدلالات عقلی در آثار کلامی او بسیار برجسته و پر رنگ است. این مقاله در صدد تبیین خطوط کلی‌ای است که محقق طوسی) در پژوهش های کلامی خود از آن‎ها پیروی می‌کند، خطوطی همچون: استفاده از قواعد و مسائل فلسفی، تأویل نقل معارض با عقل قطعی، ابتنای حداقلی ادله بر گزاره های نظری، جامع نگری و... .

نظريه اعتدال يکي از نظريه‌هاي اخلاقي رايج نزد فيلسوفان مسلمان است. براساس اين نظريه، همة فضايل اخلاقي در حد وسط قرار دارند و رذائل اخلاقي از افراط و تفرط پديد مي‌آيند. با وجود اينکه فيلسوفان و علماي اخلاق اسلامي در طرح نظريه اعتدال متأثر از افلاطون و ارسطو بوده‌اند، ولي خود نيز صاحب ابتکارات و نوآوريهاي متعددي در اين نظريه بوده‌اند. خواجه نصيرالدين طوسي را ميتوان از جمله مبتکران در نظريه اعتدال دانست. از جمله ابتکارات او در علم‌النفس، تقسيمبندي چهارگانه قواي نفس و تعيين «عدالت» بعنوان فضيلت وظيفه عقل عملي است. ابتكار مهم‌‌ او در نظريه اعتدال، عرضه تقرير جديدي از قاعده اعتدال و اضافه کردن معيار کيفيت به آن و تعريف مفهوم «ردائت» است. ابتكار مهم ديگر او، تعيين سه جنس عالي افراط، ‌تفريط و ردائت براي رذائل است كه با در نظر گرفتن سه قوة نفس، تعداد اجناس عالي رذائل به نُه جنس افزايش خواهد يافت. اين ابتكارات خواجه‌نصير توسط حکماي پس از او مورد تبعيت قرار گرفت.