جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مقامات و شوون والای حضرت رسول9 که در آیات متعدد و روایات مطرح شده، مقام شاهد بودن آن حضرت است. با تحلیل این بحث افزون بر آن که یکی از مقامات آن حضرت تبیین می‌گردد بسیاری از آیات مرتبط نیز امکان تفسیر موضوعی می‌یابد. با توجه به ابعاد گوناگون مسأله در این رساله به «تحلیل گستره شاهد بودن پیامبر اعظم 9از منظر علامه طبرسی و فخر رازی» پرداخته شده است. با توجه به قرآنی و اعتقادی بودن موضوع، دو مفسر بزرگ شیعه و اشاعره انتخاب گردید تا به گونه‌ای بازتاب آراء و اندیشه‌های دو مذهب در تحلیل قرآنی این مقام والای پیامبراکرم 9در آینه این دو تفسیر کلامی مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد. برای تحلیل موضوع ابتدا مفاهیم کلیدی موثر در بحث مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته و در ادامه، با استناد به آیات قرآن کریم و احادیث ذیل آن‌ها، مقام شاهد بودن حضرت به اثبات رسیده است. تحقیق حاضر نشان می‌ دهد که دامنه و گستره شاهد بودن حضرت بسیار وسیع بوده و شامل شهادت در دنیا و آخرت می شود. مواردی چون شهادت به وحدانیت الهی، شاهد و ناظر بودن بر تمامی عقاید، نیات و اعمال ظاهری و باطنی امت، پیامبران و امامان از جمله آن‌هاست. چنان که آن حضرت بزرگترین شاهد عملکرد امت در جهان آخرت خواهد بود. مسأله دیگر پژوهش، تحلیل آثار و نتایجی است که شاهد بودن حضرت در پی دارد. اثبات بلندی مقام رسول اکرم9 و برتری ایشان بر همه انسانها، اثبات مقام علمی بی نظیر برای آن حضرت، اثبات مقام شفاعت و جواز و لزوم توسل به ایشان و تربیت و رشد مؤمنان در سایه درک شاهد بودن حضرت رسول خدا 9از جمله آن آثار و نتایج است. بررسی تطبیقی آراء و نظرات علامه طبرسی و فخر رازی نشانگر اشتراکات و افتراقات آن دو در روش تفسیر و نتایج حاصل از تحلیل آیات ناظر به موضوع است که در این دو تفسیر مشاهده می شود. در نحوه پرداختن به مسایل مختلف تفسیری مربوط به موضوع شاهد بودن پیامبر اکرم 9 گاه فخر رازی مبسوط‌تر و علامه طبرسی خلاصه‌تر پرداخته و گاهی علامه گسترده‌تر و فخر رازی موجزتر برخورد نموده است.

تلقی همگانی متدینان از ادیان توحیدی از بعثت پیامبران الهی این است که کار اصلى آن بزرگواران، راهنمایى انسان است و خداوند متعال انبیا را برای هدایت او فرستاده است. اما بلا فاصله پرسـش اساسی دیگر مطرح می شودکه انسـان چـه کاستی هایى داشته است که با بعثت پیامبران و وحى الهى برطرف مى شود؟اصولاچرا انسان عاقل نیاز به راهنمای خارجى دارد و چرا خـرد و قوای ادراکى او برای یافتن راه صحیح،کفایت نمى کند؟ دانشمندان و متکلمان بنام اسلامی، این پرسشها را از زوایای مختلفى مورد کاوش قرار داده وکوشیده اند به آنها پاسـخى مناسب دهند . محور اصلی این تحقیق پاسخ هایی دو متکلم پر اوازه جهان اسلام: فخر رازی و نصیرالدین طوسی است، که با توجه به مراتب عقل نظری و عقل عملی و نیازآنها درگذار از مراتب نقص به مراتب کمال به داده های وحیانی به این پرسش پاسخ داده اند وعقل و خـرد آدمـى منهای دین را بدون استمداد از وحی، کافی نمی دانند. تحقیق حاضرمشتمل برچهار بخش و سیزده فصل است. در بخش نخست مبادی و مقدمات بحث، مورد تحقیق قرار گرفته است. ونیز ، به عقل نظری و عملی و تعریف ها،کار برد ها و مراتب عقل عملی وعقل نظری و تعریف نبوت از منظر فخررازی و نصیرالدین طوسی، اختصاص یافته است. در بخش دوم رویکرد فخررازی در نقش بعثت نبی اکرم در تکامل عقل نظری وعملی و مبانی ایشان در این مساله موردکاوش قرار گرفته است. بخش سوم به بررسی رویکردخواجه نصیرالدین طوسی در نقش بعثت نبی اکرم در تکامل عقل نظری وعملی و مبانی ایشان در این مساله، اختصاص یافته است. دربخش چهارم ، مواضع وفاق و خلاف فخرالدین رازی وخواجه نصیرالدین طوسی در مساله مورد بحث، بیان شده و در پایان به این نتیجه رسیده است، که فخررازی ونصیرالدین طوسی عقل نظری و عقل عملی را درفهم بسیاری از مسایل مربوط به اعتقادات و فروعات عاجز می شمارند و بعثت نبی اکرم،آن دو را در وضـع قوانین برای اداره اجتماع، رساندن انسان به سعادت ابدی و کمال مطلوب ودرک احکام غیر مستقل عقلی یاری نموده واز این طریق به تکامل می رساند.

قضا و قدر الهی از موضوعاتی است که بحث های کلامی زیادی در فرقه های مختلف پیرامون آن انجام شده است ودر قرآن کریم نیز آیات زیادی بطور مستقیم و غیر مستقیم به این موضوع اشاره دارد. دراین تحقیق، با توجه به اختلاف نظر هایی که بین فرق اشاعره، معتزله و امامیه در مورد این موضوع وجود دارد، با استفاده از روش توصیفی –تحلیلی آرای تفسیری سه مفسر(فخر رازی ،زمخشری و علامه طباطبایی) با گرایشات فکری متفاوت جمع آوری و سعی شده با یک بررسی تطبیقی بین دیدگاه های تفسیری این سه مفسر در مورد تعدادی از مهمترین موضوعات مربوط به قضا و قدرکه شامل اضلال خداوند، لوح محفوظ، اجل و اجل مسمی، مساله کسب، تغییر پذیری قضای الهی، هدایت الهی و موارد دیگر می شود، از منظر متفاوتی به این موضوع پرداخته شود.حاصل این تحقیق نشان می دهد که فخر رازی در این موضوع دیدگاه متناقضی دارد گاهی به جبرگراییده وگاهی به اختیار انسان اشاره دارد ولی بطور کلی و با توجه به اشعری بودنش گرایش به جبر معتدل از تفسیرش برداشت می شود. زمخشری که از معتزله می باشد در تفسیرش بطور مستقیم به تفویض اشاره ای ندارد و در بعضی از موارد نظریاتی مشابه با شیعه اظهار کرده است با این وجود در مواردی نیز می توان تفویض را از سخن او برداشت کرد. ولی علامه طباطبایی با تکیه بر نظریه امر بین الامرین دیدگاه خود را به دور از هرگونه جبر و تفویض بیان می دارند و در بسیاری از موارد نظر متفاوتی با دو مفسر دیگر ابراز می کنند.

این پژوهش تحلیل‌ها و خوانش‌هایی نو از آراء سنّتی فخر رازی در دو حوزه‌ی هستی‌شناسی ارزش‌های اخلاقی و انگیزش اخلاقی ارائه داده است. مباحث این دو حوزه، از مباحث بنیادی در حوزه‌ی اخلاق هستند؛ به طوری که سرنوشت مسائل اخلاقیِ بسیاری به مبانیِ پذیرفته شده در این دو حوزه، وابسته است. نگارنده به تبیین رابطه‌ی الهیّات و وجود ارزش‌های اخلاقی نزد فخر پرداخته و با تکیه بر مبانی فکری فخر، واقع‌گراییِ تعالی‌گرایانه را از آراء فخر استنباط نموده است. نکته‌ی کلیدی آراء فخر در این زمینه، منشأئیت خداوند در ارزش‌های اخلاقی است. به این ترتیب، سعادت اخروی و نقش پیامبران الهی در این زمینه، جایگاه ویژه‌ای دارد، همچنین اوصاف خداوند (نظیر عالمیّت و قادریت، اراده‌ی خداوند، رحیم بودن، معزّ و مذلّ بودن، حکمت داشتن، بارّ و محسن، ضارّ و نافع و هادی بودن) و دیدگاه فخر مبنی بر شرعی بودن حسن و قبح، از مبانی فکری فخر در تعالی‌گرایی اخلاقی است. همچنین فخر با ذکر مبانی‌ای نظیر عقیده‌ی کسب، اثبات جبر از راه‌های متعدد و تاکید بر ایجاد افعال و انگیزه‌ها صرفاً از سوی خداوند، نگاهی جبرگرایانه را ترویج داده است. برخی پژوهشگران بر اساس این دسته از مبانی، خوانشی ذهنی‌گرایانه و پیامدگرایانه از فخر ارائه داده‌اند. نگارنده با تکیه بر تفکیک معنای شرعی حسن و قبح اخلاقی نزد فخر، از معانی عقلی و غیر اخلاقی آن (نظیر ملایمت و منافرت، و لذت و درد) در جهت ردّ آن و اثبات تعالی‌گرایی فخر کوشیده است. بر این اساس، هر چند فخر صرفاً اراده‌ی خداوند را ایجادکننده و منشأ همه‌ی امور می‌داند، اما در برخی بیان‌ها نظیر تاکید بر تقویت اراده‌ی اولیه‌ی انسان از سوی خداوند، به نوعی نقش انسان در افعال خویش را پذیرفته است. از طرفی بر سعادت اخروی و لزوم الگوبرداری انسان از انبیاء و سعی در تشبّه به خداوند در این زمینه تاکید دارد. به این ترتیب، بیان‌های جبرگرایانه‌ی وی بازتاب دغدغه‌های کلامی او در مسأله‌ی توحید است. وی به عنوان معلّم و فیلسوف اخلاق، ضمناً بر نقش آدمی در سرگذشت اخلاقی خویش تاکید دارد. در حوزه‌ی انگیزش اخلاقی، در نگاه بدوی، دیدگاه فخر شناخت‌گرایی در زمینه‌ی ماهیت انگیزش اخلاقی را بازتاب می‌دهد، امّا با توجه به تاکید فخر بر عوامل متعددی نظیر تاثیر الفت با دوستان و عقاید و عادت‌های انسان در این زمینه و تاثیر تعادل مزاج بر اخلاق، رویکردی شخصیت‌گرایانه از آراء او استنباط می‌شود. در این رویکرد، باور، شرط لازم انگیزش اخلاقی است، امّا کافی نیست و فاعل باید در زمینه‌ی عوامل موثر بر شخصیت نیک، وضعیت مناسبی داشته باشد. در زمینه‌ی رابطه‌ی باور و داوری‌های اخلاقی با انگیزش اخلاقی، دیدگاه فخر، درون‌گرایی ضعیف یا الغاء پذیر است، به این ترتیب، وی این رابطه را نه ضروری بلکه اقتضایی می‌داند، رابطه‌ای که از عوامل متعددی متاثر بوده و می‌تواند توسط آنها لغو شود. نظریه‌ی انگیزش فخر با وجودشناسی ارزش‌ها نزد او سازگار می‌نماید؛ باورهای فاعل (اعم از باورهای دینی در حوزه اوامر و نواهی الهی، توصیفات شرع از صفات خداوند، بهشت و جهنم و سعادت و شقاوت)، در کنار سایر عوامل موثر بر شخصیت اخلاقی، می‌تواند به انگیزش اخلاقی منجر شود.

قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی است و شبهات بسیاری از خاورشناسان درباره قرآن وجود دارد. این شبهات در مجموع به پنج دسته اصلی تقسیم می شود: منبع قرآن کریم. فرهنگ های عصر قرآن، تفاوت و تناقض های قرآنی در مورد داستان های قرآنی، مخالفات قرآن با علوم تجربی و قصص قرآنی. فخر رازی در کتاب مفاتیج الغیب در پنج محور گفته شده به برخی شبهات پاسخ داده. وی به پنج شبهه در مورد منبع قرآن کریم، شش شبهه در مورد فرهنگ های عصر قرآن، پنج شبهه در مورد اختلاف و تناقض در آموزه ها و داستان های قرآنی و به هفت شبهه در زمینه علمی و معرفتی و در نهایت به پنج شبهه در قصص قرآن پاسخ داده است. از این رو فخر رازی را می توان از معدود علمایی دانست به مبحث شبهات قرآنی پرداخته و در مقام پاسخگویی به این شبهات بوده.

موضوع نمط چهارم فلسفه اولی کتابِ اشارات، وجود و علل آن است. قطب الدین در تمام موضوعاتی که بین دو شرح خواجه نصیر و فخر رازی اختلاف نظر وجود داشته به قضاوت پرداختند، در خیلی از مطالب نیز که محل اختلاف شارحان نبوده، نقد یا توضیح مستقلی نسبت به متن یا شرح مطرح کردند. در این پایان نامه که به چهار بخش کلیات، اثبات موجود غیر محسوس، بررسی علل وجود و ماهیت و اثبات واجب الوجود تقسیم شده، همه محاکمات و نقدهای قطب الدین داوری شده و همچنین در اکثر موارد مطالبْ فی حد نفسه تحلیل و به ابعاد و اعماق جدیدی رسیده ایم. در بخش اوّل قطب الدین ابتدا تفسیر خواجه نصیر دربارۀ معنای عنوان «فی الوجود و علله» را نقد کرده و توضیح فخر رازی را به عنوان نظر حق در این زمینه می پذیرند. در این بخش پس از تحلیل مطلب به تفسیر نوینی رسیده و اثبات کردیم که «وجود» به معنای مطلق وجود و «علله» نیز علل مطلق وجود است امّا از این حیث که در ضمن ممکنات (که مقیّدِ آن مطلق هستند)، قهراً لحاظ می شود. در بخش دوّم ابن سینا بر اثبات موجود غیر محسوس از طریق استدلال بر نامحسوس بودن طبیعت مشترک برهان اقامه می کنند. پس از تحلیل مطالب به این نتیجه رسیدیم که ادله هیچکدام از نقدهای مطرح شده توسط قطب الدین رازی و سایر مستشکلین برای ابطال برهان کافی نیست اما با توجه به نقد ما بر کبرای قیاس اثبات شد که طبیعتِ در خارج دارای ویژگیِ مغایر با محسوسات نبوده و از قواعد خلاف آنها تبعیت نمی کند. لذا برهان ابن سینا در این خصوص کامل و تمام نیست. همچنین در این بخش اثبات شد که: 1- دلیل نامحسوس بودن قوه حس بدیهی است 2- علم انسان به محسوسات بدون واسطه صور است 3- برهان ابن سینا در غیر محسوس بودن علت اولی بر خلاف رأی قطب الدین و فخر رازی تمثیل اقناعی نیست اهم مطلبی که در بخش سوّم به آن پرداختیم عبارت اند از: 1. تفاوت جنس و فصل با ماده و صورت 2. تحلیل حقیقت مثلث و حد اشیاء 3. بررسی حقیقت معنای «جمع» در مرکّب 4. تحلیل منشأ غایات، کیفیت ارتباط فاعل با غایت و تفاوت آن در ذوی العقول با غیر ذوی العقول 5. حقیقت معنای «صیرورت» ماده مهمترین نتایج بخش چهارم عبارت اند از: 1- رد نقد قطب الدین بر کلام ابن سینا درباره احتیاج ممکن در تحقق خود به غیر 2- تحلیل معنای تقدم زمانی سبب بر مسبَّب و سازگاری آن مقصود هر دو شارح 3- رد ادله قطب الدین بر نقص برهان اجمالی ابن سینا در اثبات واجب 4- بر اساس نقد ما بر حقیقت «کل سلسله علل و معالیل» برهان ابن سینا در اثبات واجب الوجود تمام نیست.

از جمله موضوعات مشترک در میان مفسران و متکلمان مسلمان، موضوع علم غیب و اثبات یا نفی آن است. برخی معتقدند که علم غیب تنها منحصر به خداست و برخی دیگر آن را برای محدود افرادی نظیر پیامبر اسلام (ص) علم غیب را متصور شده‌اند. پایان نامه حاضر در صدد است با روش تحلیل تطبیقی خُرد که در آن مورد مطالعه از یک گروه یا سِنخ هستند، به مطالعه و بررسی موضوع علم غیب پیامبر اسلام (ص) مستند به آیات قرآن کریم و دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل سنت با محوریت چهار تفسیر المیزان، نمونه، فی ظلال القرآن و تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب بپردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد به صورت کلی، هر دو گروه معتقد به علم غیب برای پیامبر (ص) مستند به صراحت آیات و روایات هستند؛ اما در مورد کیفیت علم غیب دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. اهل سنت با استناد به برخی آیات علم غیب را از غیر خداوند نفی می‌کنند و مستند به برخی آیات دیگر، آن را به صورت بسیار محدود برای پیامبر (ص) در نظر گرفته‌اند که این علم غیب اندک در حوزه دانش وحیانی و قرآنی است و در امور غیر قرآنی، پیامبر (ص) هیچگونه علم غیبی ندارد؛ اما برخی روایات ایشان بر خلاف این موضوع است و به صورت صریح برای پیامبر (ص) علم غیب در نظر گرفته شده است؛ اما شیعه گستره علم غیب پیامبر (ص) را وسیع دانسته و حتی آن را به سایر معصومان (ع) و اهل بیت (ع) نیز تعمیم می‌دهند و در این زمینه آیات و روایات بسیاری را به عنوان شاهد در اثبات مدعا بیان نموده‌اند. با در کنار هم نهادن دیدگاه‌ها می‌توان علم غیب را برای پیامبر (ص) اثبات کرده و در نظر گرفت و آن را لازمه صدق و صحت و استمرار نبوت قلمداد نمود.

از جمله فرآیندهای تکمیل کننده بحث از امامت بارویکرد قرآنی پرداختن به اقوال و آراء دانشمندان سایر مذاهب است که با نگاهی منصفانه آراء و ادله آنها مطرح کرده و اقوال نادرست آنها را نقد و بررسی قرار دهیم از میان دانشمندان و علمای عامه بیشترین کسی که به آیات مربوط به امامت پرداخته و دیدگاه و دلائل شیعیان را مورد نقد و اشکال قرار داده فخر رازی و ابن‌تیمیه هستند. این پژوهش در صدد است تا دیدگاه‌ها و دلایل دو تن از دانشمندان مشهور أهل تسنن یعنی فخر رازی و ابن‌تیمیه را درباره سه آیه ولایت در سوره مائده بررسی نماید. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی به نقد و بررسی دو دیدگاه این دو دانشمند سنی پرداخته و با استناد به ادله عقلی و نقلی از آیات و روایات ضعف این دو دیدگاه را به صورت تفصیل و متقن روشن کرده است. فخر رازی درباره نزول آیه اکمال قائل است که این آیه آخرین آیه‌ای است که بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) نازل شده است و دو معنا می توان برای آن تصور کرد. یکی اینکه کفار از برخی احکامی که در صدر این آیه نازل شده است، مأیوس شده‌اند یا اینکه یأس کفار از غالب شدن آنها بر دین مسلمانان بوده است. او در باره آیه تبلیغ هم می‌گوید که این آیه پیامبر را به تبلیغ دین امر می‌کند و ایشان را تهدید می‌کند از اینکه از یهود و نصاری خوف و رعبی داشته باشد و دلیل این دیدگاه خود را هم قرینه سیاق می‌داند فخر رازی در باره شأن نزول آیه ولایت می‌گوید که ولی در این آیه به معنای نصرت و محبت است و الذین آمنوا هم اختصاص به فرد خاصی ندارد بلکه عموم مسلمانان را اراده کرده است. در این میان ابن‌تیمیه هم دیدگاه‌های ویژه‌ای در باره سه آیه اکمال، تبلیغ و ولایت دارد. او در باره آیه اکمال می‌گوید که این آیه ارتباطی با جریان غدیر ندارد و در روز عرفه درحجه الوداع نازل شده است و آنچه شیعیان در این باره نقل می‌کنند دروغ و فریب است او در باره آیه تبلیغ هم می‌گوید: «ما انزل الیک» اختصاص به حکم و امر معینی ندارد و آنچه که شیعیان در باره نزول این آیه درباره امام علی علیه السلام) می‌گویند دروغی بیش نیست و دلیلی بر سخنان خود ندارند. ابن‌تیمیه در مورد آیه ولایت هم مدعیست اجماع اهل علم بر کذب بودن نزول این آیه درباره علی علیه السلام) است سپس وی در اینکه این در باره چه کسی نقل شده است دو دیدگاه نقل می‌کند یکی نزول این آیه در باره ابوبکر و دیگری اینکه این آیه در باره عموم مؤمنان نازل شده باشد.

«معرفت‌الله» مهمترین راه انسان برای نیل به سعادت، بلکه خود سعادت است؛ به همین دلیل در مباحث گوناگون فلسفی، کلامی، عرفانی و تفسیری از جهات متعدد مورد توجه قرار گرفته است. زیرا اگر خداوند به درستی شناخته نشود، پذیرش دین و حتی توحید نیز بر مبنای معرفت مستحکم قوام نمی‌یابد بلکه اساساً حاصل نمی‌شود. از این رو، نظر به اهمیت این موضوع در زندگی مادی و معنوی و همچنین تبیین هر چه بهتر آن، در این رساله با رویکرد تطبیقی و تحلیلی به بررسی موضوع معرفت‌الله در اندیشه فخر رازی از چهره‌های اهل سنت با رویکرد اشعری و صدرالمتألهین شیرازی فیلسوف برجسته جهان تشیع پرداخته شده و تلاش شده به سؤالاتی در مورد حقیقت، امکان، ضرورت، راه‌ها، موانع، آثار و لوازم معرفت الهی در نگاه این دو متفکر پاسخ داده شود. روش گردآوری این رساله به شکل کتابخانه‌ای و بر اساس اسناد و منابع دست اول، یعنی آثار دو متفکر و اسلاف و هم‌فکران آنان بوده است. نتایج پژوهش که با روش تحلیلی ـ توصیفی انجام شده نشان می‌دهد با وجود اینکه دو عالم برجسته متعلق به دو مکتب فکری مختلف‌اند و انتظار می‌رود تمایزات جدی بین آن دو وجود داشته باشد اما به جهت تاثیر پذیری هر دو از آموزه‌های قرآنی و دینی شباهت‌های فراوانی نیز میان آنها وجود دارد. هر دو معرفت ذات مخصوصه خداوند را غیر ممکن می‌دانند و بر وجوب کسب حداقل معرفت‌الله تأکید دارند و معرفت خداوند را تنها راه نیل به سعادت می‌دانند. ملاصدرا میان عقل و شرع تفاوتی قائل نیست و معتقد است آنچه شرع و عقل در این باره می‌گویند یکسان است اما فخررازی معتقد است که عقل را یارای درک مراتب بالای معرفت نیست و قلب از راه اشراق نور الهی می‌تواند آن مراتب را از طریق نقل یا وحی درک کند. هر دو معرفت‌الله را دارای سلسله مراتب می‌دانند که مراتب اولیه آن برای همگان حاصل است. معرفت به خداوند از طریق علم حضوری و شهودی از سوی ملاصدرا به شدت مورد توجه قرار گرفته و بر همین اساس معرفت شخصی به خداوند امکان پذیر می شود. در حالی‌که فخررازی بر روش عقلی تأکید می ورزد و به همین دلیل معرفت به خداوند همواره کلی است. از دیدگاه ملاصدرا بدون شناخت امام معصوم(ع) معرفت خداوند آن گونه که باید حاصل نمی‌شود درحالی‌که در نظر فخر شناخت معصوم یا ولایت جایگاهی در معرفت‌الله ندارد. به طور کلی می‌توان گفت اگر چه اشتراکات فراوانی بین این دو در مسئله معرفت‌الله مشاهده می‌شود ولی ملاصدرا با توجه به مبانی فلسفی، عرفانی و شیعی‌اش مباحث گسترده‌تر و عمیق‌تری را در این حوزه ارائه کرده است.

خلقت انسان یکی از موضوعات مهم قرآنی است که توجه مفسران بسیاری را به خود جلب کرده است. علامه طباطبائی و فخر رازی دو عالم مفسر شیعی و سنی هستند که همچون دیگر مفسران، مراحل خلقت را بررسی نموده اند. خلفت انسان از طریق آیات قرآن کریم هفت مرحله دارد: التراب، النطفه، العلقه، المضغه، العظام، اللحم ومرحله النشأه. این دو مفسردر پنج مرحله از مراحل هفت گانه، اتفاق نظر دارند: التراب والنطفه والعلقه والمضغه والنشأ و در دو مرحله نظراتی مختلف نه مخالف و نه موافق دارند.علامه در مورد دو مرحله العظام و اللحم سکوت اختیار کرده است، اما فخر رازی در این دو مورد معتقد است که مرحله العظام قبل از مرحله اللحم تشکیل می شود و همچنین معتقد است که اللحم چیزی است که العظام را می پوشاند همانطور که لباس استخوان ها بدن را می پوشاند. اما مراحل پنج گانه ای که مفسران بر آن اتفاق نظر داشتند و هر یک معتقد بودند که التراب اولین مرحله در ترتیب مراحل خلقت انسان است و مرحله دوم بعد از التراب، النطفه است و العلقه تکه‌ای از خون جامد است و تفاوت بین آب و خون از بدیهیات است، اما مرحله مضغه همان تبدیل العلقه به المضغه است.