جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از عصمت انبیاء از مباحثی است که همواره بین امامیه و اهل سنت در گستره و محدوده آن اختلاف بوده است شیعیان امامی با توجه به پذیرش عصمت تام پیامبر  شخصیت ایشان را به‌گونه‌ای ترسیم کرده‌اند، اما متکلمان و مفسران اهل سنت با اختلاف دیدگاهی که دارند، اغلب با توجه به ظاهر برخی آیات به عصمت پیامبر  در همه شئون باورمند نیستند. مقاله حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به مقایسه دیدگاه فخر رازی ـ از مفسران صاحب نظر اهل سنت در مباحث کلامی ـ و طبرسی از مفسران بزرگ امامیه ذیل آیات؛ 105 و 106 سوره نساء؛ 49 سوره مائده ؛ 43 سوره توبه؛ 52 سوره حج؛ 37 سوره احزاب؛ 2 سوره فتح می‌پردازد. طبرسی همچون اکثر امامیه قائل است پیامبر  معصوم از خطا و اشتباه هست و این عصمت قبل و بعد از نبوت وجود داشته است در حالی که فخر رازی با توجه به ظاهر آیات معتقد است عصمت برای پیامبر  تا قبل از بعثت ضرورت ندارد بلکه لزوم آن از زمان بعثت است.

یکی از مسائل و مباحث قدیمی در میان فلاسفه، وجود داشتن یا عدم وجود خلأ می‌باشد. فیلسوفان مسلمان عمدتاً به پیروی از ارسطو، نظریه خلأ را نادرست می‌دانستند و براهینی نیز در ابطال خلأ اقامه می‌نمودند. فخر رازی از معدود متکلمان و متفکران مسلمان می‌باشد که سعی بسیاری در اثبات آن نموده است. او استدلال‌های بسیاری در اثبات نظریه خویش اقامه می‌نماید که از طریق بی‌نیاز بودن خلأ از جسم، خلأ بودن مبدأ و منتهای حرکتِ جسم متحرک و به وجود آمدن خلأ هنگام جدا گشتن سطوح مماس می‌باشد. در پژوهش حاضر اثبات گردید که استدلال‌های فخر رازی و نظریه او در این زمینه، دچار اشکالات و انتقاداتی می‌باشد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به خلط و مغالطه میان احکام خلأ با فضای خالی از هر جسمی اشاره نمود.

هدف از این نوشتار، تحلیل و واکاوی روش کلامی فخرالدین رازی و تأثیر آموزه‌های حِکمی بر اندیشه و منطق فهم او از دین است؛ زیرا در میان متکلمان اشعری، نقش امام فخر رازی به لحاظ روش‌شناختی، در فرایند فلسفی شدن دانش کلام، برجسته و حائز اهمیت بوده و کمتر نیز موردتوجه اهل تحقیق واقع شده است. این درحالی است که از میان مسائل متعدد درباره این دانش، بررسی و تنقیح روش علم کلام و طرح مباحث روش‌شناختی درباره این علم، یکی از پیش‌شرط‌ها و مقدمات ضروری برای شناخت یک نظام کلامیِ منسجم است. استنباط و تحلیل مؤلفه‌های رهیافت کلام فلسفی فخر، از قبیل استفاده از منطق و ابزارهای فلسفی در تبیین مسائل اعتقادی؛ اخذ شیوه برهانی در اثبات مدعیات دینی؛ تقلیدگریزی و غلبه عقلانیت بر تعبّد؛ و عدم تمسّک به ادله نقلی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش به شمار می‌آید. روش مورداستفاده در این تحقیق، شیوه توصیفی-تحلیلی از نوع استنتاجی است.

در این مقاله، بعد از بیان دقیق موضوع و مقصود از حدوث و قِدم، نظریات ابن‌سینا و فخر رازی و صدرالمتألهین شیرازی درباره حدوث یا قدم زمانی عالم طبیعت مطرح و تحلیل انتقادی شده است. برحسب ترتیب تاریخی ابتدا نظر ابن‌سینا، مبنی بر قَدم طبیعت، و یک دلیل آن‌که بر اساس قاعده طبیعیاتی - فلسفی «هر حادثی مسبوق به ماده و مدت است» اقامه شده است. سپس انتقادات غزالی و فخر رازی که مشابه یکدیگرند و پاسخ خواجه طوسی به فخر رازی تقریر شده و، در ادامه، نظر ملاصدرا که موافق ابن‌سینا است، حکایت شده است. در ادامه اشاره‌ای هم به نظر خاص ملاصدرا در مورد حدوث زمانی طبیعت بر اساس حرکت جوهری، صورت گرفته و تذکر داده شده که این نظر با هر یک از حدوث یا قدم طبیعت قابل‌جمع است. سپس دو مسئله جانبی مربوط به بحث: تسلسل بی‌نهایت معدات و مسئله محدد الجهات، مطرح‌شده و حل‌وفصل شده است. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مقاله نیز در پایان آمده و، درنتیجه گیری، نظرمتکلم مبنی بر حدوث زمانی طبیعت مبهم و ناکارآمد خوانده‌شده و نظر فلاسفه بر قدم طبیعت ترجیح داده شده است.

برخی از اندیشه‌وران، بر این باورند که سکوت فخر رازی در موضوع تجرد نفس، نشان‌دهنده مادی دانستن آن است؛ درحالی‌که از اقوال و دیدگاه‌های وی، به ‌مجرد بودن نفس می­توان رسید ولی بیان فخر رازی با دیگر فیلسوفان مانند علامه طباطبایی متفاوت است. لذا نوشتار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه‌های این دو مفسر بزرگ جهان اسلام را مقایسه نموده، آراء آن‌ها را به بوته نقد می­کشاند و نظر مرجح را مطرح می­سازد. درباره مسأله تجرد نفس، سه نظر اصلی وجود دارد. برخی نفس را مادی دانسته­اند. دسته دوم آن را امری مجرد از ماده قرار داده‌اند و گروه سوم، دو مقام برای نفس قائل شده­اند که در مقام فعل، متعلق به ماده و در مقام ذات، مجرد از ماده است. آنچه از میان آثار فخر رازی تحلیل می­شود، تجرد نفس هم در ذات و هم در فعل است. در مقابل، علامه طباطبایی بهترین نظریه را عرضه می‌کند و با آیات قرآن و استدلالات منطقی و عقلی اثبات می­نماید که نفس، ذاتاً مجرد از ماده است ولی ازنظر فعل، محتاج به ماده؛ زیرا اگر در مقام فعل، مجرد از ماده باشد، نمی­تواند در این جهان مادی با بدن جسمانی ممزوج شود.

یکى از مباحث مهمی کلامی، اجتهاد پیامبر اکرم` است. که ثمراتی کلامی فروان دارد یکی از ثمرات شاخص آن حوزه نصب امام توسط پیامبر اکرم است. آیا حضرت از پیش خود بدون وحی اظهار نظر می‌کردند؟ دیدگاه های مختلفی از سوی متکلمان ارائه شده است. این نوشتار به روش توصیفی، تحلیلی به بررسی تطبیقی موضع سه اندیشمند شاخص از سه مکتب شیعی، اشعری و معتزلی می‌پردازد. علامه حلی از متکلمان شیعه و فخر رازی از متکلمان اشعری وقوع اجتهاد از سوى پیامبراکرم` را در فرض فقدان وحی نفى کرده‏اند. در مقابل، قاضی عبدالجبار معتزلی، به اجتهاد پیامبر در موارد فقدان وحی معتقد شده است. به نظر نویسنده، روشن نبودن مراد از اجتهاد و حوزه آن، و عدم توجه به مرزدانش و علم پیامبر` با اجتهاد مصطلح، باعث شده است که در این زمینه دیدگاه‏های متفاوتی از طرف اعلام ثلاثه ارائه شود. از این رو، نویسنده در این نوشتار تلاش کرده است تا با توضیح مراد اجتهاد و تعیین دانش و منبع دانش پیامبر` که سبب اختلاف در اجتهاد آن حضرت گردیده است را مشخص کند.

راه‌هاي نيل به خداشناسي به چهار رهيافت كلي عقل‌گرايي، نقل‌گرايي، تجربه‌گرايي و شهودگرايي قابل تقسيم است. فخر رازي از متفكران اشعري است که به رهيافت عقل‌گرايي در خداشناسي اعتقاد دارد و تنها راه معرفت الله را استدلال و برهان مي‌داند. بر همين اساس وي معتقد است ‌شناختي كه براي ما نسبت به خداوند متعال حاصل مي‌شود معرفتي كلي و نامتعين است. رهیافت عقل گرایانه فخررازی از سه جهت قابل نقد است. مهم‌ترين اشکالی كه بر چنين رهيافتي وارد است حصر روش‌شناختي و ناديده گرفتن علم حضوري و رهيافت شهودي به عنوان با ارزش‌ترين مسير براي نيل به معرفت الله است. امتناع از پذيرش سرشت مشترك انسان‌ها و به تبع آن نفي خداشناسي فطري مشكل ديگر رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي است. پذيرش امكان رؤيت خداوند توسط انسان و ارائه ادله متعدد قرآني براي اثبات آن از سوي فخر رازي كه در واقع موجب معرفتي شخصي مي‌گردد از چالش‌هاي مهم پيش‌روي وي است كه موجب تعارض دروني مواضع خداشناسانه اوست.

ترجمه ماشینی : این پایان نامه تلاشی است برای تعریف و تحلیل موضع رازی در قبال مابعدالطبیعه ابن سینا با اشاره ویژه به مسئله وجود خداوند. کل تحلیل در چارچوب ارائه غزالی از تعارض فلسفه و دین در اسلام صورت می گیرد. پایان نامه شامل سه بخش است. بخش اول مقدمه، موضوع و گستره این اثر را تعریف می کند، انسان، بستر تاریخی رازیسم و نیز برداشت رازی از الهیات را به عنوان فلسفه جدید اسلام ارائه می کند. بخش دوم به مسئله خداباوری در اندیشه رازی می پردازد. بخش سوم ادله خداباوری رازی را ارائه می کند.

ترجمه ماشینی : این پایان نامه دیدگاه فخرالدین رازی (متوفی 606/1210) در مورد مسیحیت را بررسی می کند تا به این سؤال پاسخ دهد: پروژه فکری رازی چگونه بر بررسی مسیحیت تأثیر می گذارد؟ استفاده از اصطلاح «پروژه فکری» به مواضعی اطلاق می‌شود که متفکر مسلمان برای ساختار فهم خود از اسلام اتخاذ کرده است که شامل مباحث معرفت‌شناسی، الهیات فلسفی و هرمنوتیک است. در حالی که الرازی اثر اختصاصی در مورد مسیحیت ننوشت، نظرات او در مورد سنت مسیحی از جمله بحث‌برانگیزترین و مورد استنادترین در تاریخ تعاملات مسیحی و مسلمان است. بنابراین، مطالعه‌ای در مورد دیدگاه‌های رازی در مورد مسیحیت و چگونگی ارتباط آن با پروژه فکری گسترده‌تر او ضروری است و به سه طریق به حوزه برداشت مسلمانان از مسیحیت کمک می‌کند: اول، اولین پرداخت گسترده به دیدگاه‌های رازی درباره مسیحیت، ترسیم. در مطالعه گسترده منابع اولیه و جدیدترین بورس تحصیلی ثانویه. ثانیاً، بررسی چگونگی تأثیر درک رازی از اسلام بر بررسی مسیحیت. ثالثاً، روشن کردن گستردگی و تنوع برداشت مسلمانان از مسیحیت. این پایان نامه دیدگاه های رازی در مورد مسیحیت را با تمرکز ویژه بر چهار متن کلیدی که در دو مرحله نوشته شده است، بررسی می کند. مفاتیح الغیب (مفاتیح الغیب) و المطالب العالیه من العلم الهی (مسائل عالی) درباره کلام فلسفی اواخر دهه پنجاه او. آثار او در اواخر دهه بیست در مورد نظریه حقوقی اسلامی المحصول فی علم اوصول الفقه (پایین ترین نتیجه) و نیهایة العقول فی دیرة العصول (بیشترین دامنه عقل) در کلام فلسفی. در صورت لزوم، سایر آثار رازی در طول بحث مورد مشورت قرار خواهد گرفت. بر این اساس، این پایان نامه از پنج فصل تشکیل شده است. فصل اول مروری بر پروژه فکری رازی می‌دهد. فصل دوم بر موضع او در برابر مصلوب شدن تمرکز دارد. فصل سوم به دیدگاه های او در مورد کتاب مقدس می پردازد. فصل های چهارم و پنجم به ترتیب به تثلیث و مسیح شناسی می پردازند. فصل اول به بررسی سه جنبه از پروژه فکری رازی می‌پردازد که دیدگاه‌های او را درباره مسیحیت شکل داد: معرفت‌شناسی، الهیات فلسفی، و هرمنوتیک. در مورد اولی، دیدگاه رازی در مورد موضوع نقل گزارش (اخبار) نشان داده خواهد شد که دیدگاه او را در مورد صحت مصلوب و کتاب مقدس شکل داده است. در کلام فلسفی، دیدگاه رازی درباره صفات الهی (صفات الله) دیدگاه او را درباره تثلیث و مسیح شناسی شکل داد. در مورد هرمنوتیک، قانون کلامی معروف او، معروف به قانون کلی فی التعویل (قانون کلی تفسیر)، دیدگاه های او را در مورد بازنمایی قرآنی سنت مسیحی شکل داد. فصل دوم تا پنجم به بررسی دیدگاه‌های رازی در مورد موضوعات اصلی مسیحیت می‌پردازد. هر فصل شامل چهار بخش است. این بخش اول دیدگاه های گزارش شده از سه نسل اول اسلام را با مروری بر ادبیات ثانویه مربوطه بررسی می کند.