جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ویژگی‌های‌های تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» اثر شیخ طوسی، نقل روایات و اقوال تفسیری فریقین است. مؤلف در عمل به این ویژگی به یک روش عمل نکرده و در نقل روایات اهل بیت(ع) با تغییر یا حذف برخی واژگان روایت، بیشتر به موضوع اصلی آنها اشاره می­کند. در نتیجه، روایات دچار آسیب‌هایی نظیر نقل به معنا، تقطیع و اختصار شده است. از سویی، نقش مرجع بودن این تفسیر در انتقال بسیاری از روایات به تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و از آن به تفاسیر بعدی شیعه، بویژه تفاسیر روایی بر اهمیت این مسأله افزوده است. نوشتارحاضر، ضمن اشاره به دسته‌بندی نقل به معنا از نگاه پژوهشگران، به بررسی ابعاد و گونه‌های آن در تفسیر «التبیان» پرداخته و نشان داده است که برخی روایات در «التبیان» دچار نقل به معنا شده است. گونه‌های متنوعی از نوع جایگزینی، حذف و اضافه و جابجایی در سطح واژگان و جملات و گاه، ترکیب آنها با دیگر عوارض حدیثی مشاهده می‌شود و فهم معنای روایت را بدون توجه به اصل روایات در مصادر دشوار ساخته است. نقل به معنا در برخی موارد، بویژه در روایاتی که مصادر آنها موجود نیست، موجب سلب اعتماد به آنها شده است.

«التبیان فی تفسیر القرآن» نخستین تفسیر جامع شیعی است که مورد توجه مفسران بعدی قرار گرفته است. اثرپذیری «مجمع البیان» از «التبیان» مشهور است. خاستگاه این شهرت، بیان طبرسی در مقدمه «مجمع البیان» است که «التبیان» را به عنوان اساس کار خویش در نگارش این تفسیر معرفی می‌کند. در زمینه اثرپذیری «مجمع البیان» از «التبیان» و شیوه آن، دو دیدگاه مطرح است. برخی مستشرقان مانند برویس فاج در کتاب «هرمنوتیک قرآنی، طبرسی و مهارت تفسیر قرآن» در میزان این اثرپذیری مغالطه کرده و «مجمع البیان» را رونوشتی از «التبیان» می‌داند و دیدگاه دیگر اینکه اثرپذیری را صرفاً در شیوه و روش تفسیری طبرسی مطرح می‌کند. در این پژوهش با روشی تحلیلی، دیدگاه فاج مورد نقد قرار گرفته و به بیان تفاوت‌های این دو تفسیر در دو بعد ظاهری و محتوایی و ردّ این نظریه پرداخته شده است. آنگاه، به تحلیل شیوه اثرپذیری طبرسی پرداخته‌ شده است.

تفسیری که شیخ طوسی در قرن پنج هجری و در بغداد نوشته، ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد که آن را از تفاسیر شیعیْ متفاوت، و به تفاسیر اهل سنت شبیه‌تر کرده است؛ تا جایی که به سبب بعضی از این ویژگی‌ها انتقاد فیض کاشانی را متوجه خود ساخته و برخی دیگر را به این نتیجه رسانده که شیخ طوسی در نگارش تفسیر خود شیوه‌ای مبتنی بر تقیه را پیش گرفته است؛ چنان‌که در دوران معاصر نیز بعضی از مستشرقان این تفسیر را تفسیری معتزلی دانسته‌اند. حال آنکه با ملاحظۀ مجددِ آرای تفسیری شیخ طوسی و روش او در بیان این آرا و همچنین با آگاهی از برخی نظرات موجود در دورۀ تالیف، این نتیجه به دست می‌آید که شیخ طوسی تفسیر خود را بر مَبنای جدال أحسن و عمدتاً برای مخاطب عامّه نوشته است. این مقاله بر آن است، با ذکر شواهد و قرائن موجود در تفسیر تبیان، به اثبات این مدّعا بپردازد.

جعفر بن محمد بن شریح حضرمیّ از راویان امامی مذهب بوده که در حدود قرن دوم در عراق می‌زیسته است. از اساتید او می‌توان به ذریح المحاربی و حمید بن شعیب سبیعی و عبدالله بن طلحه النهدی اشاره کرد. کتاب جعفرحضرمیّ، از معدود اصول باقیمانده از قرون اولیه بوده که اولین بار در حدود سدۀ دوازده قمری در آثار شیخ حر عاملی و علامه مجلسی منعکس شده است. در بین عالمان متقدم رجالی، تنها شیخ طوسی، جعفر حضرمی را در کتاب الفهرست معرفی و کتاب را به ایشان نسبت داده است و منبع این انتساب، کتاب حمید بن زیاد کوفی است. نگارنده با استفاده از روش فهرستی و رجالی و جمع آوری قرائن و بررسی احتمالات و شواهد، ثابت کرده که کتاب مذکور تألیف حمید بن شعیب سبیعی است و انتساب به جعفر حضرمیّ اشتباه بوده است. همچنین انتساب اشتباه کتاب توسط شیخ طوسی به جعفر حضرمی، ناشی از اشتباه هارون بن موسی تلعکبری در تشخیص نسخه کتاب و مؤلف حقیقی آن است.

ابوجعفر محمد بن عیسی بن عُبید عُبَیدی، از راویان فعال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه و پر روایت در منابع حدیثی شیعه است. بیشتر روایات وی، موضوعات فقهی شیعه را دربرگرفته‌است. به گاه کاوش در مدخل محمد بن عیسی با صراحت‌گویی نسبت به تضعیف او توسط شیخ طوسی روبرو هستیم. هیچ‌یک از دانشیان رجال در بازه‌های زمانی گوناگون و حوزه‌های متنوع جغرافیایی (بغداد، کش، بصره، نیشابور)، شیخ را در این دیدگاه همراهی نمی‌کنند. دیدگاه شیخ طوسی نسبت به شخصیت روایی محمد بن عیسی موجب پیدایش نگرش‌های متعدد از سوی فقیهان شیعه پیرامون پذیرش یا نپذیرفتن روایات نقل شده از محمد بن عیسی در فرایند استنباط احکام شرعی شده‌است. از این رو بازخوانی تحلیلی_ انتقادی دیدگاه شیخ طوسی در این پژوهه اهمیت چندانی می‌یابد. دستاورد مقاله حاضر این است که با توجه به قرینه‌ها و شواهد مختلف می‌توان در درستی داده‌های راوی‌شناختی راه‌یافته به مدخل محمد بن عیسی بن عبید در کتاب فهرست تردید‌کرد.

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، ملقب به «شیخ الطائفه»، فقیه، محدّث، مفسّر و متکلم نامدار شیعه در قرن پنجم قمری، به عنوان نماینده مکتب بغداد با تاسیس حوزه نجف، مولف آثار گرانبهای شیعه در حوزه های مختلف دینی میباشد؛ در کلام و حدیث، کتاب «الغیبه» او -که موضوع این نوشتار است، در شمار مهمترین منابع مهدوی شیعه قرار دارد. الغیبۀ شیخ طوسی، به مثابه جامع مباحث عقلی و نقلی در موضوع غیبت، به دلیل چینش کلامی این کتاب، و نیز روش متفاوت شیخ در گزینش روایات اعتقادی در استفاده از راویات علم آور بر ارزش و اعتبار این کتاب افزوده است، همچنین نگاه برون دینی شیخ در تدوین کتاب الغیبۀ با توجه به گونه شناسی اندیشه کلامی در قرن پنجم و پاسخ به شبهات فرقه های منحرف مهدویت انشعاب یافته در عصر امامان، طرق تحمل حدیث، روش تلفیقی وی در اثبات غیبت، همگی اثری ممتاز از کتاب وی را به عنوان نماینده مکتب بغداد، به نمایش گذاشته و از اینرو، درخور شایسته بازخوانش نوگرایانه است.

شناخت پایه‌ها و بنیان‌های یک منظومه اخلاقی، هموار کننده تبیین مناسب اصول و نظریه هنجاری مندرج در منظومه بوده و مقایسه آن با دیگر نظام‌های اخلاقی را ممکن می‌سازد. بدون تردید نظام اخلاقی متفکران شیعی، متأثر از اندیشه‌های کلامی آنان قرار می‌گیرد. از این‌رو می‌توان با واکاوی اندیشه‌های بنیان‌گذاران مکاتب کلامی در شیعه، به نظام‌های متأثر از آن اندیشه‌ها پی برد. پژوهش حاضر، با پردازش و تحلیل داده‌ها و گزاره‌ها با شیوه توصیفی تحلیلی، مبانی کلامی اخلاق در اندیشه شیخ طوسی را به صورت هدفمند مورد مطالعه قرار داده است. شیخ طوسی با تکیه بر نقش عقل و وحی در معرفت اخلاقی، یک مبناگرایِ عام‌گرایِ شهودگرا است که عقل را مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار آورده و از دیگر منابع همچون حس و وحی برای تفصیل احکام اجمالی عقل کمک می‌گیرد. جامعیت نظریه شیخ طوسی با توجه به فضیلت‌گرایی وظیفه‌نگر او در حوزه اخلاق هنجاری، واقع‌گرایی و شناخت‌گرایی و نفی ذهنیت گرایی درحوزه فرا اخلاق، مسئولیت اخلاقی فاعل اخلاقی و قرب الهی به عنوان سعادت اخلاقی به خوبی مشخص می‌شود.

کتب دعایی بخش مهمی از احادیث شیعه را در بر می‌گیرد که تدوین این دسته از کتب از همان دوره‌های نخستین محل توجه محدثان بوده ‌است. کتاب جامع و ارزشمند مصباح المتهجد و سلاح المتعبد از مشهورترین مواریث حدیثی شیعه در باب ادعیه است که مؤلف آن شیخ طوسی از محدثان برجسته قرن چهارم و پنجم است. این کتاب از قدیمی‌ترین گونه نگارشی ادعیه است که به دست ما رسیده و از لحاظ تاریخی جایگاه خاصی دارد و پس از شیخ طوسی به عنوان یکی از منابع و مصادر ادعیه همواره محل توجه و استناد بسیاری از محدثان قرار گرفته ‌است. تحلیل محتوای مضامین کتاب مصباح المتهجد که مجموعه‌ای از نیایش‌ها است محور این پژوهش است. بررسی به روش تحلیلی و در محورهای زمان، مفاهیم پُرتکرار و آیات است. تحلیل محتوا نهایتاً منتج به این شد که بر مضامین نیایش‌ها اهداف آموزشی و تربیتی مترتّب بوده و برنامه آموزشی و تربیتی ائمه (ع) در سه مرحله بیداری و شکوفایی فطرت دینی، تقویت باورها و بینش دینی بر اساس تعلیم، تربیت، و هدایت تدوین شده است.