جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لاهیجی و سبزواری دو حکیم مطلع از دیدگاههای مطرح شده در مکتب صدرا هستند با این حال در قاعده اتحاد عاقل و معقول دو رویه جدا از هم را پیش گرفته‌اند. این نوشتار مفهوم اتحاد را در این قاعده از دیدگاه این دو حکیم توصیف و پس از آن در پرتو یک قانون کلی تبیین کرده است و با روش مطالعه تطبیقی مواضع وِفاق و خلاف واقعی را بین این دو حکیم نشان داده است. این نوشتار نشان می‌دهد اختلاف واقعی نسبت به این قاعده در مواضع این دو حکیم، نه در استحکام ادله بلکه به تصور این دو از مفهوم اتحاد برگشت دارد. لاهیجی به درستی معتقد است اتحاد ماهیت معقول و ماهیت عاقل نادرست است و سبزواری با اضافه کردن قید وجود به اتحاد عاقل و معقول معتقد است این اتحاد چنانچه به معنای انبساط یا انطواء تفسیر شود قولی شایسته است. این نوشتار نشان می دهد این دو دیدگاه متعارض در پرتو قاعده اصالة وجود یا ماهیت باید خوانش شود.

لاهیجی در مسئله علم خداوند به جزئیات متغیر در ابتداء به نظریه علم خدا به جزئی از طریق کلی ابن‌سینا تکیه می‌کند که علم باری به اشیاء را صور مرتسمه و علم حصولی و از طریق علل و اسباب می‌داند لذا می‌کوشد تا تغییر در عالم اجسام را به رابطه‌ی موجودات مادی به یکدیگر ارجاع دهد و با علم فعلی خداوند و تشکیک در وجود و بساطت ذاتی حق تعالی شبهه تغییر را پاسخ دهد. وی در نهایت قرائتی متمایز از صور مرتسمه که نزدیک به نظریه علم اجمالی در عین کشف تفصیلی ملاصدرا است ارائه می‌دهد و می‌گوید کمال مطلق ذات خداوند اقتضاء می‌کند که با علم اجمالی که علم بسیط ذاتی است تمامی صورت ها به نحو تفصیلی و متمایز از هم برای حق تعالی از ازل معلوم باشد. این مقاله با استفاده از روش توصیفی و کتابخانه‌ای می‌کوشد تلاش لاهیجی برای رفع شبهه تغییر در علم خدا به جزئیات متغیر را به کمک برخی مبانی فلسفی بررسی و نقد کند.

قاعده لطف یکی از قواعد مهم کلامی است، چرا که مبنای پذیرش برخی عقاید دیگر کلامی است.از سویی دیگر محقق لاهیجی و توماس آکویناس، از متکلمینی هستند که نظریات کلامی آنها تاثیر گذار بوده است. بر این اساس در این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ی به تبیین قاعده لطف از دیدگاه این دو اندیشمند تاثیر گذار پرداخته است که به نتایج ذیل دست یافته است. محقق لاهیجی و آکویناس هر دو به حسن و قبح عقلی، عدالت و حکمت خدا که مبانی اثبات قاعده لطف هستند، اذغان دارند، اگر چه مراد هر کدام از صفت عدالت و حکمت خداوند متفات است. محقق لاهیجی برای اثبات وجوب لطف از سوی خدای متعال بر برهان حکمت و قاعده وجوب اصلح تاکید کرده است، امّا توماس آکویناس معتقد است که برای شناخت حقیقت، عمل به احکام شریعت و استطاعت بر اراده عمل خیر وجود فیض ضروری است. فیاض لاهیجی بعثت پیامبران، عصمت پیامبران، نصب امام و تکلیف را مصداق بارز لطف می‌داند که برای هدایت بشر وجود این لطف‌ها ضروری است، در حالی که اکونیاس شریعت جدید را فیض الهی برای رسیدن به هدف فراطبیعی بشر می‌داند. در منظر محقق لاهیحی تنبّه عقل انسان جهت تحصیل معرفت الهی، راهنمایی شدن مردم به مضرّات و منافع پدیده‌ها، حفظ نوع انسانی و بقا شریعت را آثار لطف می‌داند، اما در اندبشه آکویناس دوستی با خدا و عادل شمردگی گناهکاران از برکات فیض است.

در این رساله آراء کلامی امام خمینی و فیاض لاهیجی ذیل موضوعات توحید، نبوت، امامت و معاد توضیح، تبیین و سپس مقایسه شده است. اهمیت این تحقیق به سبب جایگاه این دو اندیشمند در مباحث کلام شیعی است. به طوری که امام خمینی با تأثیرپذیری از عرفان و ملا عبدالرزاق لاهیجی (فیاض) در جهت سنت کلامی ـ فلسفی شیعی ـ که خواجه نصیرالدین طوسی پرچم‌دار آن بوده است ـ مباحث خود را مطرح کرده اند. مقایسه‌ نیز در این رساله بر اساس نظریه امکان گفتگو میان متفکران است و این بحث ذیل مسائل بنیادی تشیع که در هر دو متفکر وجود دارد، ایجاد شده است. امکان گفتگو و شباهت‌های آراء این دو متفکر بر اساس تلاقی نظریه این دو متفکر در کلام و در مباحث و اصول عام تشیع است و در این رساله امکان گفتگو در معرفت‌پذیری، عصمت، محال بودن امر غیرعقلانی از خداوند و غایت و هدف داشتن خالق از خلق انسان در سعادت دنیوی (اجتماعی) و اخروی بررسی ‌شده است. ضرورت تحقیق به‌واسطه ویژگی اندیشه های کلامی و تغییرات ایجاد‌شده در آن از مدارس اصفهان تا تهران و از فیاض لاهیجی تا امام خمینی است. نتایج تحقیق چنین است که فیاض لاهیجی بیش از آنکه اندیشه های کلامی مکتب اصفهان و استادش ملاصدرا، در ترکیب شیوه‌های عقلانی، عرفانی و قرآنی را پی بگیرد، به سبب تأثیرپذیری از خواجه نصیرالدین طوسی و شرحی که بر تجریدالاعتقاد نگاشته، روش عقلانی و مشائی صِرف را در کلام برگزیده است اما از سوی دیگر، امام خمینی با تأثیرپذیری از ملاصدرا و شیوه او در جمع میان عقل و شهود و نقل، مباحث کلامی درباره موضوعات اصول دین را با تأویلات عرفانی اخذشده از عرفان نظری ابن‌عربی پیوند می‌زند. روش تحقیق تحلیل محتوای نظریات این دو متفکر و مقایسه‌ آرائشان با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است.

مفهوم ایمان از مسائل اساسی و کلیدی در الهیات مسیحی و کلام اسلامی و همچنین از موضوعات مطرح در حوزه فلسفه دین است. رویکردهای متفاوتی در مورد ایمان در سنت مسیحی و سنت اسلامی وجود دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مقایسه‌ای ماهیت ایمان در اندیشه آکوئیناس و لاهیجی صورت گرفته است. این پژوهش از نوع کتابخانه‌ای و به صورت توصیفی- تحلیلی از نوع مقایسه‌ای است. نتایج به دست آمده در این پژوهش مؤید آن است که، هر چند آکوئیناس به نقش انسان در ایمان آوردن تأکید می‌کند و ایمان را پذیرش توأم با اندیشه و تفکّر می‌داند، اما از سوی دیگر ارزش و فضیلت ایمان را لطف و موهبت الهی دانسته که اراده بشری نیز در آن سهیم است. در اندیشه آکوئیناس از طریق براهین عقلی می‌توان وجود خدا را اثبات کرد. لکن نمی‌توان، برخی از گزاره‌های ایمانی را اثبات عقلانی کرد و قائل است که عقل بشر بدون کمک وحی نمی‌تواند به صدق حقایق امور ایمانی دست یابد. اما لاهیجی ایمان را نوعی معرفت و تصدیق قلبی معرفی کرده است و معتقد است، برای حصول آن، معرفت عقلانی لازم است. لاهیجی هر چند برای عقل و استدلال اهمیت قائل است اما به محدودیت‌های آن نیز اشاره میکند. و معتقد است عقل با مساعدت شرع می‌تواند به صدق حقیقت دست یابد. آکوئیناس ایمان را بین معرفت و عقیده می‌داند، و معتقد است که معرفت، شناختی است که برای آن دلیل و شواهد کافی وجود دارد که از طریق استدلال عقلی ایجاد می‌شود. اما در مورد ایمان و عقیده شواهد کافی وجود ندارد، با این تفاوت که در عقیده احتمال خلاف وجود دارد، اما در مورد ایمان احتمال خلاف وجود ندارد. از این رو وی ایمان را فوق عقیده و دون معرفت می‌داند و بین ایمان و معرفت تمایز قائل است. اما لاهیجی ایمان را امری اکتسابی میداند که با اندیشه و معرفت به دست میآید و در اثر رشد معرفت هم رشد پیدا می‌کند. لاهیجی بین ایمان و معرفت تطابق و سازگاری قائل است.

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.

علم الهی به مخلوقات پیش‏از خلقت آن‏ها، یکی از پیچیده ‏ترین مباحث الهیات درباب صفات خداوند متعال محسوب می­ شود که دربارۀ آن، نظرات گوناگونی مطرح شده است. یکی از معروف‏ترین این نظریات، نظریۀ صور مرتسمۀ ابن‏ سیناست که در این مقاله، قرائت محقق لاهیجی از آن را بررسی و تحلیل می ­کنیم. محقق لاهیجی، ابتدا قرائت مشهور ابن ‏سینا دربارۀ صور مرتسمه را پذیرفته است که بنابر این قول، خداوند متعال قبل ‏از آفرینش اشیا، به آن‏ها به‏ واسطۀ صور مرتسمه ­ای علم دارد که قائم به ذات الهی هستند و این علم، فعلی و از لوازم ذات است. فلاسفه و متکلمین اسلامی پس‏از بوعلی ­سینا بر این نظر، انتقادات مختلفی وارد کرده ­اند؛ لذا محقق لاهیجی قرائتی متفاوت را دربارۀ نظریۀ صور مرتسمه به ­دست داده است تا از اشکالات این نظریه رهایی یابد. به ­عقیدۀ وی علم اجمالی، عین علم تفصیلی است و این تفصیل در تحلیل ذهن آدمی ریشه دارد؛ وگرنه علم خداوند متعال، عین ذات وی و ازنوع واحد و بسیط است و به همین جهت، قرائت متفاوت محقق لاهیجی به نظریۀ علم اجمالی درعین علم تفصیلی ملاصدرا نزدیک می ­شود.

مقصود حكیم سبزورای از این تألیف، ایجاد زمینه و دیدگاه عمومی، منطقی، فلسفی و عرفانی برای ورود و فهم به درس اسفار اربعه ملاصدرا بود. وی با زبردستی و مهارت خاص موفق به انجام این امر شد و در قالب شعرهای زیبا این كار را انجام داد. هیچ كتابی پس از تألیف شرح منظومه، تاكنون نتوانسته جایگزین آن از حیث روش و مبانی گردد. مطالب كتاب كه در هفت مقصد تدوین شده است بدین شرح می باشد. مجلد سوم و چهارم، شرح منظومه شهید مطهری می باشد.

بررسی اصطلاحات عرفانی در ضمن اشعار و متون ادبی پارسی سرایان به لحاظ دانش نشانه شناسی مخاطبان را به محتوای فکری آفرینندگان آثار رهنمون است. در این پژوهش واکاوی اصطلاحات عرفانی در اشعار فیاض لاهیجی که سابقه و لاحقه ای در عرفان و تصوف اسلامی دارد هدف اصلی است. این پژوهش به شیوه تحلیل محتوا و با مراجعه آثار مکتوب به ویژه دیوان اشعار نامبرده و فرهنگ های تخصصی اصطلاحات عرفانی به انجام رسیده است که از نتایج به دست آمده می توان گفت فیاض در سرودن انواع شعر فارسی از آبشخور فکری و نظری عرفان اسلامی بهره های فراوان برده است که شاهد این مدعا به کارگیری لا اقل هشتاد درصد مضامین عرفانی در گفتار و نوشتار اوست.

هرچند فیض کاشانی از لحاظ قدرت شعری و مفاهیم بلند در اشعار، در رده شاعران بزرگ قرار می گیرد اما در کتابها و تحقیقات مختلف تنها به تحلیل کتابها و آثار دیگر فیض و عقاید او در این کتابها پرداخته شده و به ندرت به بررسی دیوان او پراخته شده و کمتر از عرفان و آرای عرفانی او سخن به میان آمده است. در این رساله سعی شده آرا و آموزه‌های عرفانی او در اشعارش در حد بضاعت نگارنده مورد بررسی قرار گیرد و با دیوان فیاض لاهیجی اندک تطبیقی داده شود. فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، این دو داماد ملاصدرا، در اشعار خود با گرایش عمیق به مبانی اعتقادی مذهب تشیع به صورت آگاهانه یا گاهی ناخودآگاه بسیاری از مسائل عرفانی را مطرح کرده اند. در این پژوهش که به شیوه‌ی قیاسی-استقرایی است نگارنده، اطلاعات خود را جمع آوری کرده و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا از نوع کیفی نتایج خود را ارائه داده است، پس از استخراج مولفه‌های عرفانی چون وحدت وجود، عشق و تقابل آن با عقل، فنا و بقا، ولایت، اخلاص و بررسی مقامات و احوال در دیوان ایشان و همچنین طبقه بندی آنها در دسته‌های مشخص نوع و شکل عرفان فیض و فیاض تبیین شده است. اهمیت موضوع این رساله در آن است که نشان می‌دهد فقیه و مفسری بزرگ همچون فیض کاشانی و همچنین دانشمندی چون فیاض لاهیجی به اندیشه‌های عرفانی اهتمام داشته اند و با ظرافت خاص مهم‌ترین مسائل عارفانه را با ریز بینی و احاطه بر جنبه‌های معنایی گوناگون آن مطرح کرده‌اند. البته این موضوع در اشعار فیاض نمود کمرنگ تری دارد. در این بررسی، فیاض را بیشتر شاعری تغزلی و عشق محور یافتیم که مفاهیم عمیق عرفانی در اشعار او به مراتب از اشعار فیض، ظهور و ژرفای بیان کمتری دارد. نخستین بابی که برای رسیدن به موضوع اصلی رساله گشوده شده، آشنایی مختصری است با نام و نسب و زندگی و آثار ایشان. فصل‌های بعد به بررسی مولفه‌های عرفانی پر کاربردی چون فنا و بقا، تقابل عقل و عشق، اخلاص، ولایت، و مقامات و احوال در دیوان این دو شاعر بزرگ پرداخته شده و از این مسیر افکار و شخصیت عرفانی ایشان تا حدی شناسانده شده است.