جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب در باب یکی از مهم ترین حوزه‌های دین پژوهی در عصر دجدید یعنی مسأله «تجربه دینی» نگاشته شده است. نویسنده تا پس از شرح آرای دو تن از بزرگان شرق و غرب یعنی محی‌الدین عربی و رودلف اتو، این مسأله را مورد بررسی قرار می‌دهد. این نوشته شامل سه بخش می‌باشد که در بخش اول مشتمل بر هشت فصل مبانی نظری تجربة دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه اتو مطرح می‌شود و در بخش دوم طی شش فصل مبانی نظری تجربه دینی از دیدگاه ابن عربی توصیف می‌شود و در بخش سوم نیز طی شش فصل به تطبیق آرای این دو اندیشمند می‌پردازد.

مسأله‌ی خلود در عذاب جهنّم یکی از پر مناقشه‌ترین مسائل اعتقادی مربوط به مباحث معاد است که عده‌ی کثیری از دانشمندان و عالمان دینی را به خود مشغول کرده و صاحب‌نظران فراوان در علوم مختلف را به چالش کشیده است. عارفان، فیلسوفان، متکلّمان، مفسّران و دیگر دانشمندان دینی در این مورد اظهار نظر کرده و هر یک فهم خود را بیان داشته‌اند. ابن‌عربی و امام خمینی دو عارف و متفکّر برجسته جهان اسلام معتقدند که انسان‌ها در جهنّم عذاب دائمی نخواهند داشت و سرانجام از عذاب نجات پیدا خواهند کرد هر چند که جایگاه ابدی آن‌ها جهنّم باشد. به عقیده ایشان خلود در جهنّم به معنای خلود در عذاب نیست و با آن ملازمه ندارد. انسان‌های گرفتار در جهنّم پس از چشیدن عذاب و قابلّیت یافتن برای درک فیض خاص الهی مشمول رحمت حضرت حق‌تعالی شده و از عذاب‌های جهنّم نجات می‌یابند. البته این دو متفکر بزرگ اختلافات جزئی هم در این زمینه با هم دارند. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی گفتار این دو متفکر بزرگ ضمن تبیین و مقایسه‌ی این دو دیدگاه به نقد و بررسی و رد نظریه‌ی ایشان می‌پردازد.

در این مقاله اثبات شده است که صدرالمتألهین در موارد فراوانی از مباحث اسما و صفات الهی از مکتب عرفانی ابن‌عربی الهام گرفته و گاهی نیز عین عبارت آنها را بی هیچ یادی از منبع آن آورده؛ گویی خود، عبارت‏‌پرداز آن بوده است. او با الهام از گفتار عرفا باور دارد که ذات حق تعالی ذات بی‏تعیّن، و اسمای الهی، تعیّنات آن ذات در مراتب ظهور، و انسان نیز خلیفة الله و مظهر اسم جامع «الله» است. وی همچنین نظریۀ عرفانی اعیان ثابته و تقسیم عرفانی اسمای الهی را از نظر احاطه و عدم احاطه می‌پذیرد. به باور او از میان اقوال هشت‌گانه در مسئله علم پیشین حق تعالی به اشیا نیز تنها قول عرفا قابل پذیرش است. وی در مسئله کلام الهی از ابن‌عربی الهام گرفته است، ولی در دیگر مباحث اسما و صفات الهی، بیش از همه از محقق قیصری تأثیر پذیرفته است

اعیان ثابته یکی از نظریه‌های ابن‌عربی در حوزة جهان‌شناسی عرفانی است که عامل تبیین معارف بسیار دیگری مانند شیوة علم خداوند به جزئیات و مسئلة قضا و قدر و خیر و شر و توحید افعالی و نظریة وحدت وجود است. اعیان ثابته مظاهر علمیِ اسماء و صفات خداوند و پیش‌زمینة خلقت موجودات و مقدرات مؤثر همراه آنان است. ازنظر ابن‌عربی پس از مرتبة احدیت ذاتی در مرتبة واحدیت، همة اسماء الهی و لوازم و صور آنها در علم خداوند ظاهر می‌شود. بر این اساس در مرتبة واحدیت به‌واسطة کثرت اسماء و صفات حق، کثرت صور علمی موجودات در «حضرت علمیه» ظهور می‌یابد. تجلی خارجی موجودات بعد از شیئیت ثبوتی به‌واسطة فیض مقدس خداوند اتفاق می‌افتد و شیئیت وجودی موجودات تجلی می‌یابد. در این مقاله مشخص می‌شود که علم خداوند به موجودات برپایة اعیان ثابته به خلقت و پیش از آن محدود نمی‌شود؛ بلکه در عین ثابت موجودات، علم به شیوة زندگی و حیات آنها و مقدرات طول زندگی و حیات اخرویشان نیز وجود دارد. هدف این پژوهش آشکارکردن پیوند و ارتباط فعال و مداوم بین اعیان خارجی و اعیان ثابته است. اعمال و رفتار و اخلاق وجود خارجی اعیان ثابتة انسان‌ها قابلیت تغییر در بسیاری از مقدرات پیش‌بینی‌شده در عین ثابت آنها را فراهم می‌آورد؛ درنتیجه یک تعامل دوسویه و فعال بین موجودات خارجی و اعیان ثابته برقرار است که ضمن انکار جبرگرایی مطلق از ساحت عرفان، نقش اختیار انسان را در ترسیم سرنوشت خود و تغییر مقدرات به نمایش می‌گذارد. روش پژوهش در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای روش اسنادی و برپایۀ تحلیلِ محتواست. در این پژوهش برپایة زبانِ تأویلی روشن می‌شود ارتباط دوسویة زبان و مفاهیم ذهنی دربارة اعیان ثابته و اعیان خارجی نیز برقرار است

مفهوم «انسان کامل» یکی از مفاهیم مهم در عرفان و فلسفه اسلامی است. ابن‌عربی اعتقاد دارد: «انسان کامل کامل‌ترین مجلایی است که حق در او ظهور کرده، خلقت با او آغاز شده و بدو ختم می‌گردد، قطب و مرکز دایره وجود است، عالم بر مدار او می‌چرخد و همه کائنات از او فیض می‌گیرند.» در این مقاله با اشاره به اندیشه‌های پیشینیان در این‌باره، تبیین ابن‌عربی از انسان کامل تحلیل می‌شود.

نظام هستی شناسانه‌ ملاصدرا از عرفان ابن­ عربی و پیروان او بهره بسیاری برد و مکتبی فلسفی را رقم زد که بسیاری از نظریات عرفانی در آن تلقی به قبول شد. یکی از این آموزه‌ها صقع ربوبی است. ملاصدرا به صورت روش‌مند و برهانی به تبیین صقع ربوبی پرداخت. او با تبیین مقام ذات یا احدیت و تمایز بخشیدن آن از مقام واحدیت یا عالم اله، بخش دوم را صقع ربوبی دانست. از نظر وی، احدیت، همان حقیقت مطلق وجود و مقام وجود محض و حضرت غیب الغیوبی است که هیچ اسم و رسمی ندارد ولی منشأ تمام اسماء و صفات است. این نظر او با اکثر عرفا که احدیت را اولین تعین حق می‌دانند در تعارض است. از نظر بیشتر عرفا، صقع ربوبی شامل احدیت و واحدیت به عنوان تعین اول و ثانی است ولی ملاصدرا، تنها واحدیت را در صقع ربوبی قرار می‌دهد و احدیت را همان مقام ذات می‌داند. او همچون عرفا، کثرت اسماء و صفات الهی را در واحدیت می‌داند. اسماء و صفات در صقع ربوبی، اولین تجلیات حق تعالی هستند که به صورت معانی و اضافات معقول از حق تعالی متجلی می‌شوند. علاوه بر اسماء و صفات، اعیان ثابته از لوازم اسماء و صفات الهی و در صقع ربوبی هستند. ملاصدرا عقول و مفارقات را نیز جزو عالم اله و صقع ربوبی می‌داند. از خصوصیات صقع ربوبی آن است که حقایق موجود در صقع ربوبی به وجود حق موجود و به وجود او واجب هستند و واسطه میان خلق و خالق به شمار می‌روند. با تبیین صقع ربوبی، برخی مسائل فلسفی توسط ملاصدرا، تفسیرهای جدیدی می‌یابند. از جمله آنکه: 1. تجلیات موجود در صقع ربوبی، معانی و اضافات معقول ذات و تجلیات علمی حق هستند. تجلیات موجود در صقع ربوبی، در مقابل تجلیات وجودی حق تعالی هستند که عالم ممکنات را تشکیل می‌دهند. 2. صور موجود در صقع ربوبی یا اعیان ثابت، علم الهی به مخلوقات پیش از خلقت آنها هستند. 3با صقع ربوبی که معانی کثیر موجود به وجود ذات هستند و واسطه شدن آنها میان ذات و ممکنات، ربط واحد به کثیر قابل تبیین است. 4. با قرار گرفتن عالم عقل در صقع ربوبی، تنها عالم مثال و ماده جزو ممکنات هستند و به این ترتیب ملاصدرا به حدوث همه ممکنات حکم می‌کند. 5. علم خداوند به موجودات مختار در صقع ربوبی با قید اختیار صورت گرفته است و تبیین گر افعال اختیاری انسان است و مباحث دیگری از این دست.

ولایت قیام بنده به پرودگار است هنگامی که از خود فانی شود و آن به تولیت حضرت حق تعالی نسبت به او است تا او را به نهایت مقام قرب و تمکین برساند. خاتم ولایت کسی است که با او صلاح دنیا و آخرت به نهایت کمال می‌رسد و نظام عالم با مرگ او مختل می‌شود. سخنان ابن‌عربی در باب خاتم ولایت مضطرب و مبهم است. او گاهی با صراحت حضرت عیسی (ع) را خاتم ولایت مطلقه می‌نامد و گاه از حضرت علی (ع) چنان تعریف می‌کند که گویا این عنوان را برای آن حضرت می‌شمارد. خاتم ولایت محمدیه را گاهی حضرت مهدی (عج) معرفی می‌کند و گاهی به‌صراحت آن را شخصی غیر از آن حضرت می‌داند. او گاهی حتی خود را نیز خاتم ولایت می‌شمارد. در حالی که نظرات ابن‌عربی درباره خاتم ولایت ابهام دارد، حضرت امام خمینی، با قاطعیت، خاتم ولایت مطلقه را، به دلیل اتحاد حقیقت نوری حضرت علی با پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی می‌داند و خاتم ولایت محمدیه را نیز حضرت مهدی معرفی می‌کند. هدف این پژوهش بیان نقاط اشتراک و اختلاف امام خمینی و ابن‌عربی درباره خاتم ولایت و تحلیل و تطبیق نظرات ایشان است.