جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله آغاز زمانی کیهان، یکی از مسائل چالش‌برانگیزی است که افزون بر فلسفه و الهیات، مورد توجه فیزیک‌دانان معاصر قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی از آنان، واکنش‌های متافیزیکی ـ الهیاتی و حتی سوگیری‌های الحادی را نیز در انتخاب دیدگاه‌های خود ابراز داشته‌اند. بررسی آثار استفان هاوکینگ نشان می‌دهد که او بدون بهره‌گیری از روش متافیزیکی و فلسفی، تنها با مبنا قرار دادن قواعد فیزیکی که بر روش حس و تجربه استوار است، برخی نتایج متافیزیکی مانند بی‌آغازی زمانی آفرینش کیهان را نتیجه گرفته و از این رهگذر، وجود خدا را انکار نموده است. در جستار حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فلسفی نگاشته شده است، یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که دیدگاه بی‌آغازی زمانی کیهان در نظر هاوکینگ با دیدگاه برخی از فلاسفه مانند ملاصدرا هماهنگ است؛ ولی ملاصدرا بر خلاف هاوکینگ، از بی‌آغازی زمانی کیهان، خداناباوری و قرائت آتئیستی را نتیجه نمی‌گیرد. برخی برداشت‌های هستی‌شناختیِ هاوکینگ، سبب مغالطه در استنتاج و منجر به تناقضات درونی در مباحث فلسفی شده است که در این جستار، با اصول و مبانی حکمت متعالیه مورد بررسی قرار گرفته و ارزیابی شده است. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که ملاصدرا در حکمت متعالیه، ملاک نیازمندی کیهان به علت را «امکان» دانسته و میان «بی‌آغازی زمانی کیهان» و «وجود خدا» جمع نموده است.

مقاله حاضر با هدف تبیین موضوع پیدایش جهان از دیدگاه دو اندیشمند برجستۀ معاصر دین و علم، علامه سید محمد‏‏حسین طباطبایی و استیون هاوکینگ، به روش توصیفی‌ـ تحلیلی و تطبیقی نگارش یافته است. علامه طباطبایی با دو رویکرد تفسیر وحیانی و شناختِ عقلی عوالم سه‏گانۀ وجود (عقل، مثال، ماده) را معلول خداوند و عالم مادی را حادث علّی و زمانی دانسته است. همچنین به آغاز زمانی داشتنِ جهانِ طبیعت اشاره دارد. هاوکینگ با رویکرد صرفاً علمی و تجربی در دو دوران فکری خود (هاوکینگِ متقدم و متأخر) به این موضوع پرداخته است. هاوکینگِ متقدم با توجه به رویکرد کلاسیکی نسبیت عام و رویداد انفجار بزرگ از پیدایش فضا و زمانِ جهانِ کنونی و امکانِ وجود خالق سخن گفته است. اما هاوکینگِ متأخر با توجه به قانون گرانش و مکانیک کوانتومی پیدایش جهان را از «هیچ»، یعنی روندِ خلقِ بدون مقدمه و ناظمِ هوشمند، کافی دانسته و برای اثبات آن در پی نظریه‏ای موسوم به M (نظریۀ همه چیز) است. در این دیدگاه، جهان خودبسنده و بی‏نیاز از خالق است و آغاز و پایانی برای آن متصور نیست. از برآیند این دو دیدگاه می‏توان گفت یافته‏های علمی بر بنیان تجربه و در نتیجه در معرض آزمون، حدس، احتمال، و خطا قرار دارند و نمی‏توانند دربارۀ آفرینش جهان دیدگاهی یقینی داشته باشند. افزون بر این دانشمندان فیزیک و کیهان‌شناسی به دیدگاه هاوکینگ در این مورد نقدهای جدّی وارد کرده‌اند. در حالی‏ که گزاره‏های دینی دربارۀ آفرینش جهان برخاسته از وحی و مصون از هر گونه خطا و اشتباه است و از عقل منطقی نیز بهره می‏گیرد. از این رو به واقعیت نزدیک‏تر است که در مقاله بیان خواهد شد.

مسئلۀ آفرینش و خلقت عالم هستی یکی از چالش‌‌های فلاسفه، متکلمان و دانشمندان فیزیک در همۀ اعصار بوده است. هدف این پژوهش که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی تنظیم شده، بررسی دیدگاه هاوکینگ دربارۀ پیدایش جهان هستی با دیدگاه ملاصدرا بر اساس آموزه‌های حکمت متعالیه است. در این مقاله ضمن بررسی این دو دیدگاه دربارۀ خلقت عالم هستی، به مقایس مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی ملاصدرا و نظریۀ هاوکینگ در چگونگی آفرینش نیز پرداخته شده است تا در سایۀ آن، وجوه اشتراک و اختلاف آراء و تفوق یکی بر دیگری معلوم شود. در این مقاله روشن می‌گردد که مفاهیم «هیچ» و «خلأ» در نظریۀ هاوکینگ دربارۀ خلقت جهان، با مفهوم خلأ در حکمت متعالیه بسیار متفاوت است و به‌معنای نیستی محض نیست. همچنین، ملاصدرا با التفات به آموزه‌‌های دینی و براساس مبانی عقلی خویش، همچون اصالت وجود‌‌‌ و حرکت جوهری، ضمن پذیرش خلق‌ از عدم، به اثبات عقلانی حدوث زمانی عالم (به‌معنای خاص) می‌پردازد. به‌اعتقاد ایشان، فیض الهی چنان مستمر و غیرمنفک از خداوند است که تصور آغازی برای خلقت در زمان حقیقی یا زمان موهوم رفع می‌‌شود.

از جمله مباحث مطرح شده در باب کیهان ‎شناسی مه‎بانگ، نسبت آن با بنیادی ‎ترین باور دینی یعنی آفرینش الهی است. علیرغم آنکه شمار زیادی از اندیشمندان، مه‎بانگ را موافق نگاه دینی به جهان می ‎دانند؛ برخی نیز آن را مغایر با خداباوری و هماهنگ با تبیین طبیعت‌گرایانه و بی علت جهان قلمداد می ‎کنند. در بیانات این دسته از باحثان، دو تبیین که هر دو مبتنی بر کیهان شناسی کوانتومی هستند از اهمیت بیشتری برخوردارند، یکی تبیین هاوکینگ بر اساس گرانش و دیگری بیان ویلنکین بر اساس تونل‎زنی کوانتومی. مقاله پیش رو بر آن است تا دو تبیین یاد شده را به روش کتابخانه ‎ای-توصیفی معرفی و سپس به روش عقلی- تحلیلی مورد سنجش قرار داده و نتایج الهیاتی‎ آنها را آشکار سازد. نتیجه تحقیق این است که دو تقریر یاد شده فارغ از کفایت یا عدم کفایت علمی، هیچگونه حمایت و پشتیبانی از بی ‎علت ‎انگاری جهان در بر ندارند و کیهان ‎شناسی مه‎بانگ اگرچه مستقیما اثبات گر وجود خدا نیست ولی فی‎الجمله می ‎تواند صغرایی برای برهان حدوث فراهم آورد

استفان هاوکینگ در آثار و نوشته‌های خود تلاش نموده پرسش‌هایی از جنس متافیزیک را با ابزار فیزیک نظری پاسخ گوید. وی امیدوار بود با آشتی دادن نیروی گرانشی و مکانیک کوانتومی و کشف نظریه وحدت بزرگ، بتواند طرز کار کیهان را توصیف نموده و ارتباط میان پدیده‌ها و مبدأ پیدایش کیهان را کشف نماید که چنین انتظاراتی با روش جبرگرایی قوانین طبیعی منجر به برآیندهای متافیزیکی همچون آفرینش از هیچ چیزی (اتفاقی)، بی‌آغازی زمان و در نهایت نفی‌انگاری خالق گردیده‌است. هاوکینگ و ملاصدرا هر دو می‌کوشند کیهان را با قانونی کلی توضیح دهند؛ اما هاوکینگ با ابزار تجربی و روش جزء به کل و با نادیده انگاشتن مفروضات متافیزیکی، درصدد کشف قواعد کلی طبیعی بر می‌آید و دچار خلط حوزه هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌گردد. ارزیابی نتایج و برآیند‌های متافیزیکی کیهان‌شناسی هاوکینگ نشان می‌دهد که او از قوانین فیزیکی، توصیف جهان و مبدأ آفرینش آن، تبیین ارتباط میان اشیاء جهان و اثرات احتمالی آن بر اراده آزاد‌ انسان را انتظار دارد، در حالی‌که این امر از عهده حکمت‌متعالیه بر می‌آید؛ چون هستی‌شناسی حکمت‌متعالیه بر تمام وقایع عالم مادی پرتو افکنده و وحدت در فیزیک را می‌توان لایه سطحی از نظریه وحدت ‌تشکیکی وجود دانست. لذا، نیاز است تا در صورت یافتن شواهدی قوی‌تر بر وحدت نیروها در جهان، نظریه‌های قوی متافیزیکی پا به عرصه تبیین هستی بگذارند تا خلائی که هاوکینگ با عنوان مرگ فلسفه از آن یاد می‌کند، برطرف شود.

پژوهش حاضر که به موضوع آغاز و فرجام جهان طبیعت از دیدگاه دو اندیشمند معاصر دین و علم علامه سید محمد حسین طباطبایی، و استیون هاوکینگ اختصاص دارد، بر آن است تا به دعاوی و مسائل مطرح شده در دو قلمرو علم و دین، که گاه متعارض، متمایز و یا مکمل یکدیگر است و رابطه‌ی علم تجربی و اندیشه‌ی دینی در این حوزه بپردازد. به این منظور، با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ مورد بررسی قرار گرفته است. دیدگاه علامه با دو رویکرد تفسیری و عقلی بیان شده است که بنا بر دیدگاه تفسیری، جهان طبیعت مخلوق خداوند و پایان آن تحول و تبدلِ حیات از نظام مادی به نظام اخروی است؛ بنا‌بر دیدگاه عقلی، عوالم وجود(عقل، مثال، ماده)، فعل خداوند است و سرانجام عالم ماده نیز در سیر استکمالی، بازگشت به سوی خداوند است. در قلمرو علمی، دیدگاه استیون هاوکینگ با رویکرد علمی- الهیاتی در دو دوره‌ی فکری وی مورد بررسی قرار گرفته است. بنا‌بر دیدگاه متقدمِ هاوکینگ که مبتنی بر نظریه‌ی نسبیت عام اینشتین است، جهانِ طبیعت آغاز و پایانی محتمل دارد، از این‌رو، امکان وجود خالقی برای آن نیز محتمل است. بنا بر دیدگاه متأخرِ هاوکینگ که مبتنی بر مکانیک کوانتومی است، جهان خودبسنده است، از این‌ رو، نیازمند خالق نیست. بررسی و سنجش دیدگاه این دو اندیشمندِ معاصر دین و علم نشان می دهد که علیرغم اشتراک نظرهایی در چگونگی پیدایش زمان و مکان به عنوان دو ویژگی جهان طبیعت؛ و اشاره هایی به رویدادهای پایان جهان همچون بی‌فروغ شدن ستارگان، این دو اندیشمند در روش ورود به موضوع، منابع شناختی و حدود آن، ماهیت گزاره‌های دینی و علمی، و نحوه‌ی کاربرد اصول فلسفی برای اثبات دعاوی، با یکدیگر اختلاف نظر دارند. علامه طباطبایی استفاده از یافته‌های اثبات شده‌ی علم تجربی و تفسیر علمی را برای فهم بهتر آیات الهی پذیرفته است. از دیدگاه هاوکینگ، یافته‌های علم تجربی و پیرو آن نظریه‌های علمی در حوزه‌ کیهان‌شناسی، معیار تشخیص اعتقاد یا عدم اعتقاد به وجود خدا هستند. از برآیند این دو نگرش می‌توان گفت یافته‌های علمی که حاصل تجربه است، در معرض آزمون و خطا قرار دارد، و گزاره‌های مبتنی بر آن با حدس و احتمال بیان می‌شود، از این رو، قطعیت آن همواره مورد تردید است. در حالی که گزاره‌های دینی برخاسته از وحی و مصون از هر گونه خطا و اشتباه بوده، بنابراین یقینی است. بر این اساس یافته‌ها و نظریه‌های علم تجربی نمی‌توانند سرچشمه معرفت دینی قرار بگیرند. بر اساس توصیه‌های دین (کتاب و سنت) به پژوهش در طبیعت، علم تجربی نه تنها ممکن است معارض یا متمایز با دین نباشد بلکه می‌تواند به فهمِ بهتر گزاره‌های دینی یاری رساند؛ هر‌چند از این مطلب مهم تاریخی نمی‌توان غافل شد که زایش علوم بیش از آنکه وام‌دار تلقی فلسفی باشد پرورش یافته‌ی دامان اندیشه‌ی دینی بوده است.

از جمله مباحثی که در طول تاریخ مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مسأله اثبات و انکار وجود خدا می‌باشد. در این مسیر، کتاب‌های متعددی برای اثبات و انکار وجود خدا تألیف شده است. در پژوهش حاضر سعی شده با هدف تبیین و تطبیق دو کتاب تفسیر المیزان و طرح بزرگ، در مسأله وجود خدا، به بررسی استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به عنوان خداباور و دلایل استیون هاوکینگ در کتاب طرح بزرگ به عنوان خداناباور به روش تحلیلی- تطبیقی پرداخته شود. در این راستا، فصل اول به مبانی نظری پژوهش نظیر فرضیه‌ها، مفاهیم بنیادین و هدف‌های پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم به تبیین استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان برای اثبات وجود خدا از دو راه حاضر و ظاهر بودن خدا و راه فطرت پرداخته شده است. فصل سوم دلایل بی نیازی خلقت عالم از وجود خدا در کتاب طرح بزرگ، از جمله قوانین طبیعت، جبرگرایی علمی، واقع‌گرایی وابسته به مدل، قوانین کوانتوم، بازی زندگی و اصل بقاء انرژی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با تطبیق و مقایسه نظریات دو متفکر در مباحث منشأ پیدایش دین از منظر علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ، ماهیت معجزه و مبانی شناخت، به بررسی و تحلیل دو دیدگاه پرداخته و ناسازگاری برخی دلایل هاوکینگ با آیات قرآن و مورد قبول واقع نشدن دلایل ایشان برای انکار وجود خدا، نتیجه گرفته شده است و در نهایت، فصل پنجم با بیان خلاصه‌ای از اصلی ترین مسائل فصل‌های قبل به همراه ذکر چند پیشنهاد، به روند این پژوهش خاتمه داده است.

پایان نامه حاضر در مورد کشف روش معرفتی صحیح و معتبر برای بررسی خلقت عالم هستی , کیفیت و علت به وجود آمدن آن از عدم بحث می کند. این امر مهم از مقایسه بین مبانی و اثار دو روش فکری مختلف که یکی نماینده تفکر عقلی فلسفی و دیگری نماینده تفکر حسی و تجربی است دنبال می شود. هدف از این مقایسه رسیدن به یک شناخت یقینی واقعی است تا بواسطه آن حقیقت ماورائی وجود عالم هستی که در آن زندگی می کنیم ، کشف شود. مسأله ای که در این تحقیق به دنبال آن هستیم اثبات صلاحیت علمی کامل داشتن روش عقلی فلسفی و عدم صلاحیت داشتن روش حسی تجربی در شناخت و بررسی چنین مسائل اعتقادی از حیث اثبات و نفی است. در این تحقیق بر روش تحلیلی عقلی تکیه شده است تا بواسطه آن مسأله مذکور تحلیل و مورد بررسی واقع شود. و همچنین با روش نقلی توصیفی که با مطالعه نوشته های علمی معتبر مربوط به روش حسی تجربی بدست می آید نیز مسأله بررسی می شود. نتیجه ای که در نهایت به آن می رسیم این است که روش برهانی عقلی ملا صدرا در بحث از حقیقت عالم و اثبات یا نفی خالق و مسائل اعتقادی دیگر بر روش حسی تجربی استیفن هوکینگ برتری دارد و این امر بعد از اثبات صلاحیت روش ملاصدرا از جهت منطقی و برهانی بودن و انطباق بر عقل در مقابل روش تجربی استیفن هوکینگ که چنین صلاحیتی ندارد روشن می شود. همچنین روش ملاصدرا از این جهت که عقلی است و مسائل اعتقادی و ما وراءالطبیعه را در برمی گیرد برتری دارد، برخلاف روش حسی تجربی استیفن هوکینگ که به دلیل تجربی بودن و اتکاء به حواس پنج گانه و محدودیت آن ، نمی تواند مسائل ما وراءالطبیعه را شامل شود و آن را درک کند و نهایت چیزی که توسط این روش می توان درک کرد تنها چیز هایی است که حواس پنج گانه می تواند آنها را در برگیرد. همچنین در این تحقیق توانستیم آثار خوب نظریه ملاصدرا و روش او در زمینه تفکر انسانی و روش زندگی بشر و همچنین آثار بد و عواقب وخیم نظریه استیفن هوکینگ در مسأله خلق عالم ، پی ببریم و اینکه چطور نظریه استیفن هوکینگ منجر به انحرافات فکری و گمراهی اعتقادی و در نهایت مصیبتهاى انسانى وعاقبت ناگوارمی شود.

نظريه‌هاي طرح‌شده در کيهان‌شناسي نوين، از‌جمله مسائل مهم در رابطه علم و دين و فلسفه است. برخلاف مدل‌هاي استاندارد مِه‌بانگ که به نظر شماري از انديشمندان توافق قابل‌ملاحظه‌اي با عقايد پايه ديني مانند آفرينش الهي و حدوث زماني جهان دارد، شماري از مدل‌هاي کوانتومي آن دستاويزي براي مخالفت با خداگرايي و آفرينش‌باوري قرار گرفته است. از اين‌گونه است «مدل بي‌مرزي هاوکينگ ـ هارتل» که مي‌کوشد در عين پذيرش تناهي جهان؛ با نفي تكينگي آغازين و زمان صفر مطرح در مدل استاندارد، کرانمندي آن را نفي و به اين وسيله وجود خدا و نقش بي‌بديل او در آفرينش را مردود اعلام کند. مقاله پيش‌رو بر آن است تا به روش کتابخانه‌اي ـ توصيفي نظريه يادشده را معرفي و سپس به روش عقلي ـ تحليلي، به‌ويژه با تکيه بر حکمت متعاليه، آن را مورد سنجش قرار داده، مباني و نتايج فلسفي و الهياتي‌اش را آشکار سازد. ماحصل تحقيق اين است که مدل يادشده فاقد استانداردهاي لازم علمي و پشتوانه‌هاي تجربي و نظري است. افزون بر آن، بر فرض درستي اصل نظريه، بر هيچ‌يک از نتايج فلسفي و الهياتي موردنظر هاوکينگ دلالت نداشته و برداشت‌هاي صورت‌گرفته، همه ناشي از ضعف بن‌مايه‌هاي فلسفي و فاقد استواري لازم است.