جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دوران معاصر برای پاسخگویی به سوالات و در دسترس قرار دادن کلیاتی از موضوعات مختلف علمی و عمومی بشر، دایره المعارف‌های متعددی تدوین شده است که حاوی مقالاتی جامع بوده و نیاز مخاطبان به سایر کتاب‌ها را رفع کرده است. از جمله دایره المعارف‌های موجود می‌توان به آمریکانا اشاره کرد که قدیمی‌ترین دایره المعارف انگلیسی زبان جهان است که از اعتبار و ارزش خاصی در میان سایر منابع نظیر دایره المعارف اسلام لیدن، دایره المعارف قرآن لیدن و دایره المعارف دین برخوردار است. پژوهش حاضر با مطالعه دایره المعارف مذکور و مقالات مرتبط، به دنبال پاسخ به این پرسش است که دیدگاه آنان درباره شیعه و خاندان پیامبر چیست؟ آیا محتوای این مدخل‌ها منطبق با منابع شیعی هست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها از روش توصیف و تحلیل مدخل‌های مرتبط با شیعه و به طور ویژه خانواده پیامبر استفاده شده تا شخصیت ایشان و میزان تطابق و هماهنگی آن با منابع اصیل شیعی در اثر مذکور بررسی شده و نقاط ضعف و قوت این اثر شناسایی شود. از جمله نقاط قوت اثر مذکور می‌توان به اطلاعات نسبتاً جامع، پرداختن به آراء و فرهنگ شیعه و استفاده از نویسندگان برجسته اشاره کرد؛ در عین حال، حجم کم مقالات در بخش مربوط به شیعیان از جمله نقاط ضعف اثر مذکور به حساب می‌آید. همچنین نقاط ضعف آن فقدان جامعیت، عدم رعایت اصول اخلاقی و ادبی، معرفی شیعه در فضای برون مذهبی اشاره نمود.

مسأله جانشینی پیامبر(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) از مسائل مهم و حیاتی در دوران بعد از رحلت حضرت محمد(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) بوده است‌،‌‌ این که چه کسی شایسته‌ی مقام جانشینی و خلافت باشد سیر تحولات خاصی در جهان اسلام را رقم زد.‌ هرچند جایگاه امام علی (علیه‌السلام) به عنوان جانشین برحق رسول خدا(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) از منابع و مصادر شیعی برای ما اثبات گشته است. ولی باز هم در زمینه‌ی جانشینی حضرت محمد (صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) اختلاف نظر و تفاوت‌هایی در برخی منابع از سوی محققین و دانشمندان علوم اسلامی دیده می شود. ویلفرد مادلونگ نویسنده کتاب « جانشینی حضرت محمد(صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) » مستشرقی آلمانی است که مسأله جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌ علیه و آله وسلم) را با رویکرد ویژه‌ای مورد بررسی قرار داده است و دیدگاه وی نسبت به دیگر مستشرقان منصفانه‌تر و عالمانه‌تر است. این پژوهش درصدد است تا دیدگاه مادلونگ درباره این کتاب را تبیین و میزان انطباق نظرات وی در خصوص حیات علی (علیه‌السلام) را با منابع تاریخی مورد ارزیابی قرار دهد. به نظر می‌رسد مطالب کتاب در خصوص امام علی (علیه‌السلام) به اندازه‌ی قابل قبولی متکی بر منابع معتبر تاریخی است، گرچه مادلونگ از منابع اهل سنت بیشتر بهره برده است. وی در مقایسه با سایر مستشرقان رعایت جانب اعتدال و انصاف را در آراء و نظراتش در خصوص حیات امام علی‌(علیه‌السلام) داشته است، اما در بسیاری از موارد بر خلاف دیدگاه شیعه عمل کرده است. مادلونگ در خصوص علی (علیه‌السلام) و جایگاه ایشان تا اندازه‌ای تحت تأثیر تفکر استشراقی قرار دارد. روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی و تحلیلی است در این پژوهش ابتدا گزارش‌ها‌ی منابع و نظرات و تحلیل‌ها‌ی نویسنده‌ی کتاب درخصوص حضرت علی (علیه‌السلام) استخراج می‌گردد، سپس جهت روشن شدن میزان اعتبار و التزام وی، موارد استخراج شده با منابع مورد استفاده نویسنده و سایر منابع تاریخی تطبیق داده شده است.

شناخت مبانی و روش مستشرقان برای پاسخگویی به شبهات ایشان امری مهم و ضروری در پژوهش‌های اسلامی دوره معاصر است. اوری روبین نویسنده یهودی الاصل و استاد دانشگاه تل‌آویو اسرائیل است که مطالعات اسلام شناسانه خود را در قالب کتاب و مقالات بسیاری در موضوع سیره، تفسیر و حدیث ارائه نموده است. مهمترین اثر وی در حوزه سیره کتاب «از نگاه عاشقان: زندگانی پیامبر(ص) از منظر مسلمانان اولیه» است. این پژوهه در صدد است تا با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های روبین در این کتاب به کشف مبانی، روش‌ها و معرفی مهمترین آراء روبین در مطالعات سیره بپردازد. مهمترین مبانی وی شامل باور او به خداوند و تصورش از قرآن به عنوان منبعی اولیه برای مسلمانان، پیامبر(ص) و جایگاه ایشان، نقش آموزه های ادیان پیشین و فرهنگ جاهلیت می‌شود. همچنین با تحلیل ساختار و محتوای کتاب، روش وی در کتاب کشف و بررسی شد. چنانچه در روش ساختاری کتاب به تناسب عنوان و محتوا، چگونگی چینش اطلاعات در متن، استفاده از مطالعات دیگر مستشرقان و اساتید وی پرداخته شده و منابع مورد اهتمام وی در مطالعات سیره را رونمایی میکند و در روش شناسی محتوایی، وی در انتخاب موضوعات کتاب و چگونگی بررسی تاریخنگاری کتب سیره روش خاص خود را دارد. همچنین به دلیل اینکه کتب سیره مملو از روایات مختلفی از زندگینامه پیامبر(ص) است بررسی روش های حدیثی وی در این کتاب به عنوان یکی از کارهای نو در راستای روش شناسی مستشرقان به حساب میآید؛ در این راستا با توجه به هندسه دانش های حدیثی مسلمانان، روش های تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث و فقه الحدیثی روبین بیان شد و موضوع تاریخگذاری احادیث که موضوع مورد علاقه اسلام شناسان غربی است به صورت خاص نمایان شد.روش پژوهش با بررسی آراء روبین در کتاب و کشف روش و مبانی وی در راستای این آراء صورت گرفته است. یکی از آراء وی، قرآنی سازی یا استفاده از آیات قرآنی در روایات است که روبین از آن برای تاریخگذاری روایات استفاده کرده و آنرا نوعی توسعه تفسیری برای ساخت اسباب النزول آیات معرفی میکند. همچنین وی همانند بسیاری از مستشرقان دیگر به اقتباس روایات از کتب مقدس اشاره میکند و در این راستا، وی به دنبال مشابهت‌های لفظی و محتوایی در روایات و کتب مقدس گشته و بررسی احتمال اقتباس را در موضوعات کتاب خود یکی از اهداف دانسته است. یکی دیگر از آراء مهم روبین در این کتاب که به بخشی از مهمترین دیدگاه های حدیثی وی اختصاص یافته، رد نظریه رشد وارونه اسناد شاخت است. در حقیقت وی با پیش گرفتن روش متنی برای تاریگذاری روایات، به وجود تعارض با نظریه رشد وارونه حداقل در روایات موجود در کتاب اشاره میکند و با توجه به دلایل سندی و متنی روایات کتابش را از مضان رشد وارونه در اسنادشان خارج میکند. که البته با قبول نظریه وی در رد رشد وارونه اسناد، که تاریخ صدور روایات را به زمانی نزدیک تر از قرن دوم می‌برد، روش متنی وی نیز در تاریخگذاری دارای اشکالاتی است.

قرآن کریم تنها پیام الهی در دست بشریت است که سالم از هر تحریفی باقی مانده است.در طول سالیان، افراد زیادی از دانشمندان اسلامی در جریان فهم آن، تفاسیر و آثار متعددی عرضه کرده‌اند. غیر مسلمانان نیز به محدوده مطالعات قرآنی وارد شده و آن را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند. شبهات در مورد پیامبر(ص) در این آثار، فرایند رساندن و پذیرش پیام الهی را خدشه دار می‌کند. با بررسی آثار دانشمندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر(ص) شبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و مقایسه هم سویی آن‌ها است تا آفت شبهه را از ریشه بازشناسی و برطرف نماید. بابررسی علمی مشخص می‌گردد که بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که در این رساله از آن به هم آوایی تعبیر شده است. پرسش اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر(ص) در چه جنبه‌هایی است؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل ونقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری وحدیثی به کار رفته است. نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محور‌هایی مانند تاثیر سحر برپیامبر(ص)، اخلاق، نسب پیامبر(ص) و سیره‌ی آن حضرت در تعامل با همسران و رعایت حقوق آنها، تعامل با قبایل مشرک، اهل کتاب و اسرا، پدیده‌هایی چون وحی، عصمت پیامبر(ص) و... قابل مشاهده است که با مبانی عقلی و موازین قرآنی، روایی مورد قبول فریقین می‌توان به نقد آن پرداخت. نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر(ص) شده است.علاوه برآن اکتفا به منابع اهل سنت، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر(ص) در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

مارکو شولر از اساتیدی است که درباره رویکرد تعاملی پیامبرk با قبایل اهل‌کتاب و مخصوصاً یهود، مطالعاتی داشته است. آیات متقن قرآن در گزارش نحوه برخورد پیامبرk با گروه‌های ناهمگون جامعه و تعامل با اقشار و اقلیت‌ها، می‌تواند الگوی الهی برای کارگزاران حکومت اسلامی و راهگشای تصمیم‌گیری در عرصه سیاست داخلی و خارجی باشد. سره‌سازی تفاسیر قرآنی از روایات ناروا و پیرایه زدایی از این حقیقت تاریخی، چهره‌ی قرآنی سیره پیامبرk را به‌دوراز خشونت نشان می‌دهد. پژوهش حاضر درصدد است با روش اسنادی و ابزار کتابخانه و مطالعه متون، به پاسخ سؤال اصلی نائل شود. نتیجه تحلیل‌های تفسیری آن است که در مقابل نظر شولر، اسلام نیاوردن موجب اخراج یهود نبود، بلکه پیمان‌شکنی و حوادث بازار بنی‌قینقاع می‌تواند از موجبات اخراج آنها باشد. همچنین مراجعه گزینشی به منابع و عدم تحلیل، از آسیب‌های مطالعه این مستشرق در مورد بنی‌قریظه و بنی‌نضیر است. بر اساس آیات کریمه قرآن و تاریخ اسلام، دو شیوه در تعامل پیامبرk با یهود مدینه وجود دارد. گفتگو، صلح، معاهده و به‌ناچار برخورد قهرآمیز که با خروج طرف مقابل از چارچوب روابط متمدنانه و پیمان‌های اجتماعی است؛ اما طبق سیره قطعی و قرآنی پیامبرk، رفتار او از دایره عدالت و انصاف خارج نبوده است.

تاریخ اسلام، با هجرت مسلمانان به مدینه مرحلة جدیدی را شروع کرد. رسول‌خدا(ص) از اجتماع قبایل مختلف عرب، امت واحدی ساخت که همه چیز به محوریت پیامبر(ص) ختم می­شد. رسول‌خدا(ص) عرب را از تفرقه و دودستگی به سوی وحدت و عزت راهنمایی کرد. از آن‌جایی که پیامبر خدا(ص) اسوة کامل زندگی هستند، الگو قرار دادن سیرة آن حضرت کارآمدترین راه برای جامعة امروز در جهت تحقق وحدت اسلامی است. پیامبر(ص) با سخنان و رفتارهای خویش راهکارهای متفاوتی برای ایجاد برادری و وحدت ارائه دادند؛ از جمله عقد برادری میان انصار و مهاجرین، پیمان‌نامه عمومی و ساماندهی نیروها در جنگ که باعث وحدت مسلمین از قبایل مختلف شد. اتحاد و انسجام مسلمانان آثار و برکات بسیاری در تحقق اهداف الهی و جلوگیری از مقاصد غیر الهی خواهد داشت. در پرتو همین اتحاد و برادری مسلمانان می­توانند بر دشمنان خویش پیروز شده و عزت و سربلندی و اقتدار خویش را حفظ کنند.

نگارنده در این پژوهش درصدد بوده است، ابتدا روایات تفسیری مورد نقد در حوزة زندگی فردی و خانوادگی پیامبر(ص) را از تولد تا هجرت مشخص نماید؛ سپس به بررسی سند و محتوای آن‌ها بپردازد. در بررسی سندی پس از مشخص نمودن نوع حدیث، با استفاده از منابع رجالی و تاریخی به بررسی حال راویان پرداخته است. محتوای این روایات را نیز با خود این روایات، آیات قرآن، روایات دیگر، عقل، اصول مذهب و تاریخ سنجیده است. هدف اصلی این پژوهش بیان دیدگاه‌های فریقین، موضع آن‌ها در برابر پذیرش یا عدم پذیرش این روایات در تفسیر آیات و جمع‌بندی نظرات آن‌هاست. به طور کلی می‌توان گفت که اکثر علمای تشیع این روایات را نقد کرده‌اند اما بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت این روایات را پذیرفته و به آن اعتماد نمو‌ده‌اند. این احادیث را می‌توان تحت چهار عنوان قرارداد که عبارتند از: ایمان پدران پیامبر(ص)، ایمان ابوطالب(ع)، شق الصدر و شأن نزول سورة عبس.

المناقب معروف‌ترین اثر ابن‌شهرآشوب، پیرامون مناقب پیامبر(ص) و اهل‌بیت((ع)) نگاشته شده است که مورخین و محدثین پس از ابن‌شهر‌آشوب از جمله قطب‌الدین راوندی(م 573) در الخرائج و الجرائح و اربلی(م 692) در کشف‌الغمه و مجلسی(م 1111) در دو کتاب بحارالانوار و حیات القلوب از این اثر ارزشمند استفاده کرده‌اند. این نوشتار در پی روشن نمودن روش سیره‌نویسی و تاریخ‌نگاری وی در سیرة نبوی است. ابن شهر آشوب مدعی است که در نگاشتن این کتاب از تعصب و ذکر امور بی‌پایه و نادرست دوری کرده و حقایق کتمان شده را به شیوة صحیح آشکار نموده است. ابن‌شهر‌آشوب در مقدمة ارزشمند خویش به گونه‌ای مشروح به روش کار و منابع و طرق حدیثی خود پرداخته است. وی روش سیره‌نویسی خود را بر مبنای اصول زیر قرار داده است: استناد گزارش‌های تاریخی به آیات، روایات و اشعار؛ بهره‌گیری از اقوال اهل‌سنت؛ در برخی موارد تجزیه و تحلیل رخدادها و گزارش‌ها؛ توجه دادن مخاطب به جنبه‌های خارق‌العاده زندگانی پیامبر(ص)؛ برجسته نمودن صفات و ارزش‌های اخلاقی در سیرة پیامبر(ص).

استفاده صحیح‌ از دو منبع فیاض قرآن و سنت پیامبر(ص)، در گرو فهم صحیح آن‌هاست. فهم اصطلاحات خاص و معنای دقیق واژه‌ها‌ در ترکیب‌های مختلف، از اساسی‌ترین مقدمات برای فهم این منابع به شمار می‌رود. هم‌چنین کاربرد واژه‌ها در معنای حقیقی یا مجازی و دریافت هدف اصلی گوینده، از اهمیت زیادی برخوردار است. واژه «اجذم» از جمله واژگانی است که در کلام پیامبر(ص) و در موارد خاص به کار رفته است. بر این اساس نوشتار حاضر که به تحقیق و بررسی کاربرد واژه‌ «اجذم» در معنای حقیقی یا مجازی آن در احادیث پیامبر(ص) پرداخته است، با روش توصیفی تحلیلی و بررسی آرای گوناگون نتیجه می‌گیرد که معنای حقیقی واژه «اجذم»، مقطوع‌الید یعنی دست‌بریده می‌باشد. اما در احادیث پیامبر(ص) بیشتر در معانی مجازی و کنایی به‌کار رفته که همه این معانی نزدیک به‌ هم هستند و تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند؛ مثل بی‌دلیل و بی‌حجت، بی‌خیر و بی‌برکت، ناقص و ناتمام، نقصان در کمال و جمال و مقطوع السبب.