جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استفاده از تمثیل به عنوان یک صنعت بلاغی و همچنین یک شیوه استدلالی، روشی اساسی در ادبیات عرفانی ایران است. این رویه که ‌از دیرباز در ادبیات ایران‌ متداول بود در متون عرفانی ‌از اشعار سنایی آغاز شد، در اشعار عطّار تکامل یافت و در اشعار مولوی به نقطه اوج خود ­رسید. بررسی تمثیل­های عرفانی از دید «ریخت­شناسی» امکان تحلیل جامع ادبی، اجتماعی و عرفانی ‌آنها ر‌ا فراهم‌ می­کند و فرصتی‌ پدید می­آورد که کاربرد صنعت تمثیل در ادبیات عرفانی با روشی کاملاً علمی مورد بررسی قرارگیرد. این بررسی افق­های جدیدی را در تحلیل، تفسیر و معناشناسی متون عرفانی ادبیات فارسی که شاخه­ اساسی و محوری ادبیات ماست، فراهم می­آورد. در این مقاله ضمن بیان و بررسی دیدگاه­های علمای بلاغت در باب تمثیل، تلاش می کنیم عناصر سازای آن را از دیدگاه نظریه­پردازان ریخت­شناسی تجزیه و تحلیل کنیم تا از این رهگذر روند تکاملی بیان تمثیلی عرفا با تکیه بر متغیرها و عناصر تمثیل تبیین شود.

مسئله توحید و بحث وحدت از مهم­ترین مباحث ادبیات عرفانی فارسی است. در گذشتۀ عرفان اسلامی، عارفان شاعر، از وحدت به زبان نظم سخن می­گفتند. نسیمی شروانی از خلفای فضل­الله حروفی از شاعران آذری زبانی است که به فارسی و عربی نیز شعر می­سروده است. اشعار فراوانی در مبحث توحید عرفانی و شهود وحدت در کثرت از او در دست است که برخی در ظاهر مشعر به انسان خدایی است. در افق وحدت است که سالک همه جا حتی در وجود خود، خدا را می­بیند. شهود وحدت در مسیر عرفان عملی، در عرفان نظری وحدت وجود را نتیجه می­دهد. مشکل بودن تعبیر از شهودهای عرفانی ، عارفان را بر آن داشت تا از زبان نظم برای بیان مشاهدات خود استفاده کنند. گزارش عطار از شهود وحدت و تحلیل آنان از وحدت وجود در مقایسه با اشعار عمادالدین نسیمی شروانی نشان می­دهد همان حقایقی را که آنان در باب وحدت در قالب های شعری بیان نموده­اند ، نسیمی نیز در قالب غزل و ترجیع بند و غیره به شیوائی تمام بیان کرده است. برخی از اشعار نسیمی که در ظاهر به انسان خدایی اشعار دارد را می­توان شطحیاتی دانست که در اثنای سلوک از سالک سرمی­زند و گویای حال سکر و مقام فنای وی می­باشد.

نگاه عطّار نیشابوری به مقولۀ «‌عشق»،‌ نگاهی عارفانه و عقل گریز است. او عقل را در ساحت عشق ناکارآمد می‌شمارد و راه وصول به عشق را گذر از حصار عقل می‌داند؛ اما درمقابل، سهروردی با نگرش فلسفی و اشراقی خویش عشق را فرزند عقل و ملازم آن می‌خواند و رسیدن به حُسن را جز از طریق علم و آگاهی میسّر نمی‌داند. از منظر این دو اندیشمند، عشق در مجموعۀ هستی سریان دارد و هر موجودی - اعمّ از مادّی و غیرمادّی - از آن بهره و نصیبی دارد و درحقیقت، عشق رابط وجودی میان موجودات عالم است. از نگاه این دو متفکّر، غایت عشق فنای در معشوق است. مقدّمۀ عشق، به اعتقاد عطّار، «طلب» و به عقیدۀ سهروردی، «معرفت» و «محبّت» است. در نگاه عرفانی این دو حکیم، بریدن از خویش، مبارزه با نفس و وحدت گرایی، از مهم‌ترین آثار و نتایج عشق است. این نوشتار درصدد یک بررسی تطبیقی در باب عشق از منظر این دو عارف حکیم است.

زبان صوفیانه یکی از مهم‌‌ترین ابزارهای کاربست معانی سیروسلوک و مدارج عرفانی به شمار می‌رود. فریدالدین عطار (540ق)، شاعر پرآوازۀ ایران‌زمین، و محمدعلی الرباوی (1949م) شاعر سرشناس کشور مغرب، دو تن از شاعران عارف در ادبیات جهان هستند که در آثارشان طریق سیروسلوک را ترسیم کرده و کوشیدند تا تصویری از انسان کامل فرادید مخاطب قرار دهند و هرکدام به‌نحوی از سالکی سخن گفته‌اند که قدم در این راه صعب الوصول گذاشته‌ است. مهم‌ترین متنی که تبلور رویکرد یادشده است، دو منظومۀ منطق الورد از محمدعلی الرباوی و منطق الطیر از عطار نیشابوری است. در پرتو اهمیت مسئله، پژوهش حاضر که بر اساس مکتب آمریکایی در حوزۀ ادبیات تطبیقی و به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی انجام می‌گیرد، در پی هم‌سنجی و تحلیل دو منظومه و بررسی نمادهای صوفیانۀ دو شاعر است و تلاش دارد در خلال آن به ارائۀ برخی شباهت‌ها و تفاوت‌ها بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عمده‌ترین شباهت این دو اثر، انتخاب هدفمند دالّ منطق در عنوان دو سروده، هدف مشترک سیر سالک، شباهت در کاربست رمز «باز» برای سالک، عذرآوریِ باز در ادامۀ مسیر و نیز به‌کارگیری برخی نمادهای عرفانی چون ستر، سلطان، سرّ، ضوء، طریق و... است. از جمله تفاوت‌ها می‌توان به اختلاف در انتخاب پیر و راهنما و تفاوت در به‌کارگیری نماد بلبل و گل اشاره کرد. راز آشکارشده در کل داستان، بیانگر این نکته است که درک حقیقت هستی جز با حقیقت خودِ انسانی امکان‌پذیر نیست و رسیدن به حقیقت انسان، کاری بس دشوار و طاقت‌فرساست.

لحن، نحوۀ خواندن کلمات و جملات در قالب فضای متن است؛ منشأ آن باورهای فردی، جمعی و ویژگی‌های اخلاقی، روحی و روانی افراد است که با ویژگی‌های سبکی، فرم و ساختار شعر ترکیب می‌شود. عنصر لحن به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر فضاسازی و تاثیر بر مخاطب همواره مورد توجه بوده است؛ زیرا بیان‌کنندۀ درونیات و عواطف نویسنده است و نویسنده باید بتواند طبق موضوع منتخب و به دور از تصنع، لحنی متناسب با نوشتۀ خود را انتخاب کند. این پژوهش با شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی لحن، انواع و نحوۀ شکل‌گیری آن، در نظر دارد لحن کلی عطار در تقابل با مقامات دنیوی را در آینۀ منطق‌الطیر بررسی و گونه‌های مختلف آن را معرفی کند. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که حکایت‌ها به سبب گفتگومحوری، از مهم‌ترین عرصه‌های بروز لحن هستند؛ همچنین لحن آثار مختلف، متفاوت است. ممکن است لحن در دل یک اثر، تغییراتی داشته باشد. شاعر در سرودن منطق‌الطیر (یکی از مهم‌ترین آثار منظوم عرفانی‌) لحن‌های متفاوتی را خلق کرده است، لیکن به طور کلی لحن اعتراضی، به‌ویژه اعتراض علیه حکام و سلاطین در آثار عطار بیشتر از سایر الحان مطمح نظر است. عطار در برابر اصحاب قدرت از انواع لحن اعتراضی، واعظانه، تحذیری و... استفاده کرده است که هر کدام از الحان به تفکیک تشریح خواهد شد.

نشانه‏شناسی به بررسی نشانه‏هایی می‏پردازد که در زبان و همچنین آثار ادبی به کار گرفته شده‏اند. مادۀ اصلی ادبیات، زبان است و زبان ساختاری یکپارچه از نشانه‏هاست. شاعر یا نویسنده به حکم اینکه از زبان برای بیان اندیشه خود کمک می‏گیرد، با نشانه‏های زبانی سر و کار دارد. مقالۀ حاضر با شیوۀ تحلیلی- توصیفی سعی دارد نشانه‏شناسی عناصر عرفانی و اسطوره‏ای را در منظومۀ عرفانی منطق‏الطیر بررسی کند. بررسی حاضر به این نتیجه دست یافته است که عطار در منظومۀ خود، از پرندگان به عنوان نشانه‏ها و عناصری عرفانی و اسطوره‏ای برای بیان مفاهیم سلوک عرفان استفاده کرده‏است. مهم‏ترین این نشانه‏ها سیمرغ است که به عنوان پرنده‏ای اساطیری، در منظومۀ منطق‏الطیر به عنوان عنصری نمادین و نشانه‏ای اسطوره‏ای در مفهوم حقیقت وجودی به کار رفته که هر سالک پس از طی مراحل سلوک عرفانی به آن دست می‏یابد. همچنین دیگر پرندگان نشانه‏هایی برای طیف راهبران راه عرفان هستند که در متن مقالۀ حاضر به تفصیل دربارۀ آن‏ها بحث شده‏است.

زبان‌شناسی شناختی با بررسی روابط میان ذهن و زبان به کشف معنا می‌پردازد و با بررسی طرح‌واره‌های تصویری و کشف انگاشت‌های میان حوزۀ ذهنی و عینی، شناخت تازه‌ای از سوژه به دست می‌دهد. طرح‌وارۀ حرکتی، طرح‌واره‌ای تصویری است که در آن، انسان از تجربۀ حرکت خود و پدیده‌های متحرک برای پدیده‌های ذهنی، ساختار مفهومی متحرک و محسوس می‌سازد. منطق‌الطیر به­دلیل ماهیت تعلیمی عرفانی بر بنیاد سفر مرغان و زبان نمادین، قابلیت بررسی براساس طرح‌وارۀ حرکتی را دارد. این طرح‌واره بر اهتمام عطار برای بازگشت به اصل دلالت دارد. پرسش مقاله این است که مصادیق و اهداف حرکت نزولی و صعودی در منطق‌الطیر چیست و عطار با طرح سفر مرغان، درصدد تبیین کدام مسائل عرفانی است. عطار اصل نزول آدمی را مثبت می‌داند و نتیجۀ آمیزش روح و جسم، یعنی آدمی را «اعجوبۀ اسرار» می‌خواند. مقصود او از طرح‌وارۀ نزولی، تشریح موانع و ضرورت گذر از آن‌ها و منظورش از طرح‌وارۀ صعودی، تبیین اهمیت و اصالت بازگشت به اصل است. مهم‌ترین شرط سیر صعودی «رهایی از خود» است و بدترین نوع سیر نزولی، تنزل صفتی است که به‌دنبال آن، انسان قوۀ درکش را از دست می‌دهد. سیر صعودی از عقل به عشق، مستلزم درگذشتن از دنیا و آخرت و دل‌بستن فقط به حق است که با «عشق» ممکن و به وحدت منتهی می‌شود. هریک از طرح‌واره‌های نزولی و صعودی می‌توانند با حرکت کمی و کیفی تبیین شوند.

دربارۀ عطار، شاعر عارف و بلندآوازۀ ایرانی، کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته شده است و تاکنون کارنامۀ پرباری در عرصۀ عطارپژوهی پیش رو داریم. شمار زیاد این پژوهش‌ها، ضرورت بررسی و تحلیل آن‌ها را بیش از پیش نشان می‌دهد تا بتوان از چندوچون این تحقیقات، آگاه و از دستاوردهای این محققان، بهره‌مند شد و از پژوهش‌های تکراری پرهیز کرد. بررسی میراث پژوهشی دربارۀ شخصیت‌های ادبی از جمله کارهای بایسته در پژوهش‌های ادبی امروزی است که به آگاهی پژوهشگران از کارهای انجام‌گرفته و انجام‌نگرفته دربارة آنان بسیار یاری می‌رساند و مقالۀ حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی به عطار اختصاص دارد. به‌دلیل گستردگی پژوهش‌ها دربارۀ عطار، در این مقاله، تنها به کارنامۀ عطارپژوهی در مقالات فارسی پرداخته شده است. بازۀ زمانی مورد بررسی از 1300 ش تا 1395 ش را دربرمی‌گیرد. در این 95 سال، در مجلات تخصصی ادبی، به‌ویژه مجلات علمی-پژوهشی، 650 مقالۀ فارسی در زمینۀ عطارپژوهی به چاپ رسیده است که در این مقاله، آمار توزیع زمانی و موضوعات کلی و جزئی این مقالات، در جدول‌های متعدد آمده و تحلیلی از سیر عطارپژوهی و رویکردهای آن در این 95 سال صورت گرفته است.

موضوع پژوهش حاضر نظام مندی اخلاق عرفانی است و سعی بر این است تا نشان داده شود می توان اخلاق عرفانی را، به-عنوان قسمی از اخلاق هنجاری، که مشتمل بر مجموعه ای از توصیه های اخلاقی یا فضایل و رذایل است بر اساس روش پیشنهادی در این پژوهش نظام مند کرد. این روش عبارت است از دسته بندی و نظام مندسازی فضایل یا رذایل اخلاق عرفانی بر اساس روابط چهارگانه انسان یعنی رابطه انسان با خدا، انسان با خود، انسان با انسان های دیگر و انسان با سایر موجودات و ساحات پنج گانه انسان یعنی ساحت عقیدتی، ساحت احساسی و عاطفی، ساحت ارادی، ساحت گفتاری و ساحت کرداری که با قرار گرفتن فضایل یا رذایل ساحات پنج گانه در ذیل هر یک از روابط چهارگانه نظام بیست قسمی از فضایل و رذایل را تشکیل می دهد. مراد از نظام مندی، رابطه علّی و معلولی یا نظام طولی میان فضایل یا رذایل اخلاقی است و هم چنین بیان این مطلب است که فضایل یا رذایل کدام یک از روابط چهارگانه و ساحات پنج گانه بر سایر روابط و ساحات تقدّم دارد و بنیادی-ترین فضیلت در میان فضایل و بنیادی ترین رذیلت در میان رذایل چیست. در این پژوهش روش مذکور به عنوان نمونه برای نظام مندسازی و بیان نظام مندی اخلاق عرفانی عطار و امام به کار رفته است که می توان آن را به کل اخلاق عرفانی تعمیم داد. بر اساس این روش نشان خواهیم داد علاوه بر نظام مندی اخلاق عرفانی عطار و امام، بنیادی ترین فضیلت از نظر عطار عشق و از نظر امام ایمان است و بنیادی ترین رذیلت از نظر عطار انانیّت و ازنظر امام شرک است. بدین ترتیب، در اخلاق عرفانی عطار و امام بر حسب ساحات پنج گانه، از حیث فضایل، ساحت احساس بر سایر ساحات و از حیث رذایل ساحت عقیدتی بر سایر ساحات تقدّم دارد. بر حسب روابط چهارگانه نیز، از حیث فضایل در هر دو نظام اخلاقی رابطه انسان با خدا بر سایر روابط تقدّم دارد، ولی از حیث رذایل در اخلاق عرفانی عطار رابطه انسان با خود و در اخلاق عرفانی امام رابطه انسان با خدا بر سایر روابط مقدّم است. هم چنین، بررسی مجموعه فضایل و رذایل در هر دو نظام اخلاقی نشان می دهد بیشترین فضایل و رذایل در درجه اوّل به ساحت احساس و در درجه دوّم به ساحت عقیدتی تعلّق دارد. علاوه بر نظام مندی اخلاق عرفانی، به-عنوان مقدّمه موضوع اصلی این پژوهش، به مبانی خداشناختی و انسان شناختی اخلاق عرفانی عطار و امام هم پرداختیم. در مبانی خداشناختی این موضوع بررسی می شود که چون اخلاق عرفانی اصالتا ناظر به ارتباط انسان با خداست، با چه تصوّری از خدا رابطه اخلاقی امکان پذیر است. در مبانی انسان شناختی نیز به پنج موضوع حقیقت انسان و مراتب او، طبیعت اخلاقی انسان، تغییر و تربیت پذیری انسان، کمال و سعادت انسان و طریق تحصیل آن و جبر و اختیار می پردازیم.