جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تذکرة‏الأولیا مهم‏ترین اثر منثور عطار و از بزرگ‏ترین متون منثور عرفانی است. تذکرة‏الأولیا این امکان را دارد که مناسبات بینامتنی موجود در آن با آثار عارفان دیگر و حتی با مثنوی‏های خود عطار بررسی شود. هدف این پژوهش نشان‏دادن ارتباط متنی پنجاه و یک حکایت مشترک تذکرة‏الأولیاو مثنوی‏های عطار با رویکرد بیش‏متنیت ـ یکی از ارکان پنجگانۀ نظریۀ ترامتنیت «ژرار ژنت» ـ است که با روش توصیفی ـ تطبیقی به انجام رسید. یافته‏های پژوهش بیانگر ارتباط گستردۀ تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار است. هر دو نوع بیش‏متنیت (همانگونگی و تراگونگی) در این آثار مشاهده می‏شود. این ارتباط بیشتر از نوع تراگونگی است. از میان مثنوی‏های عطار، بیشترین درصد حکایت‌های مشترک با تذکرة‏الأولیا به‏ترتیب در منطق‏الطیر، الهی‏نامه، مصیبت‏نامه و اسرارنامه مشاهده شد.

بازتاب احساسات عرفانی و آموزه‌های عارفان در قالب سرواد و سروده را می‌توان یکی از گسترده‌ترین رهاوردهای عرفان ایران در درازنای تاریخ ادب پارسی دانست. باارزش‌ترین نمود و نمایش پیوندهای تشیع و عرفان در ادب صوفیانه فارسی، وداد ائمه اطهار (ع)، و مهر شاعران عارف به اهل بیت نبی (س) و فرزندان امام علی (ع) است. در این پژوهش، به جهت همانندی‌ها و پیوندهای فراوان سنائی، عطار و مولوی با یکدیگر، و ارزش این سه عارف شاعر در گذار تاریخی شعر عرفانی، شمیم و نشان تشیع در ایشان، با درنگ نهایی بر مولانا، هم‌سنجی و کندوکاو می‌شود و اسناد و مدارک این زمینه بنیادین، کاویده و پژوهیده می گردد. درباره وابستگی شماری از بزرگان شعر و عرفان ایران به تشیع از دیرباز دیدگاه‌های گوناگونی وجود داشته، و از قول به تسنن تا قول به تشیع و همچنین قول به تشیع سنی و تسنن شیعیانه (شیعه گرا)، مجموعه ای از دیدگاه‌ها را شاهدیم. در این نوشتار کوشش شده تا با بررسی‌های ژرف، و بازنگری و بازخوانی سروده‌ها و یادبودهای سنائی، عطار و مولانا به برآیند و دستاوردی نوین و در خور نگرش، و روشن سازی کرانه‌هایی از دلبستگی و پیوستگی مثلث شعر عرفانی با مذهب تشیع برسیم.

فرید­الدین عطار نیشابوری، یکی از قله­های برجستۀ عرفان اسلامی است. ابن­فارض نیز یکی از سرایندگان بزرگ اشعار صوفیانه در ادبیات عرب است. هر دو مهمترین و برجسته­ترین مضامین و مفاهیم عرفانی را در شعر و اندیشۀ خود مطرح کرده­اند. شعر و اندیشۀ هر دو شاعر شباهت­های گسترده­ای با هم دارد. ازجمله مباحث مشترک بین این دو شاعر عارف می­توان به «وحدت وجود» «عشق» و ... اشاره کرد. لذا با توجه به اهمیت ادبیات عرفانی در میان ملل اسلامی، مسأله­ای که در این پژوهش مطرح می­شود؛ این است که با استفاده از زبان هنری ابن فارض و عطار که به دو فرهنگ و زبان و ملّیت و زمان متفاوت تعلّق دارند، مضامین عرفانی اسلامی به کار رفته در اشعار آن دو را استخراج، و به صورت تطبیقی مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم و وجوه اشتراک و افتراق مضامین عرفانی اسلامی از میان اشعار آن دو را در دو فرهنگ متفاوت، نمایان کنیم.

این پژوهش به واکاوی و تحلیل تعامل‌ها و تقابل‌های سازندۀ عطار با مبانی عرفان فلسفی می‌پردازد و تأثیر این تعامل و تقابل سازنده را در تحول عرفان تک‌بعدی خانقاهی به عرفان پویای گفتمانی و استدلالی آشکار می‌سازد. مسئلۀ پژوهش بررسی این‌ موضوع است که عطار در تشکیل ساختار و محتوای رمزی‌ـ تمثیلی سه مثنویِ عرفانیِ خود کدام بخش از رویکرد‌ها، روش‌ها و ابزارهای عرفان فلسفی ابن‌سینا را اقتباس کرده و چه تعامل یا تقابلی با مبانی عرفان فلسفی داشته است؟ روش پژوهش تحلیلی ـ استدلالی و براساس مطالعۀ دقیق مفاهیم عقلی و عرفانی متون موردنظر و استدلال و استنتاجِ مُبتنی بر تحلیل منطقی است. هدف پژوهش شناسایی رویکرد‌های دوگانۀ عطار به مبانی و محتوای رسالةالطیر ابن‌سینا و نظریۀ فیض و عقل- به‌عنوان مبانی عرفان فلسفی- و تفکیک جنبه‌های مفید و مضر از آن‌ها و شناسایی روش عطار در تعامل با جنبه‌های مضر و بهینه‌سازی و اصلاح آن موارد برای کاهش آسیب‌هاست. ضرورت و اهمیت پژوهش نقد عملکرد عطار در استفادۀ بهینه از اصول عرفان فلسفی و روش‌ها و ابزارهای آن برای رشد و توسعه و توجیه سطوح مطلوب رفتار عرفانی خود است. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به درک بهتر رویکرد عطار به عرفان و تأثیر مثنوی‌های وی در اعتلای روش‌ها و ابزارهای شناخت عرفانی کمک کند.

مناسک‌گذار به آیین‌هایی نظیر تولد، بلوغ، تشرّف، مرگ و... در جوامع کهن اطلاق می‌شود که ساختاری اسطوره‌ای دارند. نظریه‌پردازان مناسک‌گذار بر این باورند که ساختار اسطوره‌ای این مناسک از الگویی واحد پیروی می‌کند. هدف این پژوهش بررسی میزان مطابقت ساختار اسطوره‌ای مناسک‌گذار با سیر و سلوک صوفیانة شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار با روش تحلیلی ـ توصیفی است. پژوهش حاضر با تأکید بر ماهیت آئینی تصوف، ضمن تأویل روان‌کاوانة هر یک از مراحل گذار عرفانی شیخ صنعان، نشان می‌دهد ساختار روایی حکایت با الگوی چهار مرحله‌ای نظریة مناسک‌گذار (گسست، بحران، جبران و پیوند دوباره) همخوانی دارد.

کتاب تذکره الاولیاء از آثار ارزشمند عرفانی است که عطار نیشابوری در هر ذکر آن با آوردن روایات و سخنان حکمتآموز به معرفی مشایخ و عرفای بزرگ پرداخته است. قسمت اعظم این کتاب را روایاتی از زندگی و منش مشایخ با ساختار روایی تشکیل میدهد. در این روایات به جز شیخ، شخصیتهای نسبتا ثابت دیگری نیز وجود دارند که یکی از این شخصیتها کودکان هستند. کودکان در این کتاب دو چهرة متفاوت دارند؛ گاه تنها کودک هستند در معنای خاص خود وگاه شخصیتی در حد «پیر» و «زبان غیب» دارند. در این مقاله با استفاده از روش نمونهگیری هدفمند و تحلیل محتوا در تذکرهالاولیاء عطار، به معرفی نمودهای شخصیتی کودکان به عنوان انسانی در بطن جامعه پرداخته شده است تا ضمن بررسی دوران کودکی و دیدگاه مشایخ آورده شده در این کتاب نسبت به کودکان، جلوههای مختلف شخصیتی و ایفای نقش آنان در روایات این اثر عرفانی نشان داده شود.

این یادداشت به مقایسه سلوکِ عرفانیِ عطار به روایتِ “هفت شهرِ عشق” یا “هفت وادی سلوک”، با سلوکِ عرفانی ـ معنویِ سهراب سپهری می‌پردازد.