جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر نصر حامد ابوزید، متفکر مصری است که همواره به عنوان یک چهره نومعتزلی قلمداد می‌شود، اخیراً برخی محققان از ترکیبی بودن نظرات وی نتیجه گرفته‌اند که ایشان روش منحصر به خود را داشته که محصور به هیچ جریانی نیست و یا تنها با اتکاء بر یک نظریه ابوزید، پیوند وی با نومعتزله را مورد تردید قرار داده‌اند. نوشتار حاضر، با نگاهی جامع به روش تحلیلی-تطبیقی درصدد ارزیابی صحت انتساب ابوزید به مکتب اعتزال قدیم و جدید است، بدین منظور ابتدا نظریات ایشان را در چند مبحث (فارغ از ارزیابی و نقد) بیان نموده و سپس با معتزله و نومعتزله مقایسه شده است. ضمن اذعان به تفاوت‌های معتزله با نومعتزله، مشخص شد دیدگاه‌های ابوزید به رغم رویکرد عقل‌گرایانه‌اش، در مواردی با معتزلیان قدیم تفاوت دارد و در موارد متعدّدی مشابه نومعتزلیان است، لذا همسویی ابوزید با مکتب اعتزال غیرقابل انکار است، اختلاف نظریات وی با معتزلیان قدیم و کثرت مشابهت آرائش با نومعتزلیان، قرابت آراء او با نومعتزلیان را نتیجه می‌دهد.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است که در فهم قرآن و روایات، به‌ویژه برخی آیات مربوط به اسماء و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. نپذیرفتن آن به معنای نادیده‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الاهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب اسلامی و دانشمندان مسلمان، درباره تأویل متون مقدس، دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند، تا جایی که برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم شده‌اند. اولین اختلاف درباره چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم، بلکه مسئله‌ای مستقل و در قواره راسخان در علم و مطهَّرین است؛ بنابراین، برخی مانند محمدهادی معرفت و نصر حامد ابوزید با نگاه حداقلی به آن، تأویل را نوعی تفسیر، و با قواعدی ساده برای همه افراد جایز می‌دانند. این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی «تأویل»، نظریه تأویل را از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه، تبیین، بررسی و ارزیابی می‌کند.

این پژوهش با روشی جدید که مطابق روش صحیح اسلامی است، به بیان ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی می‌پردازد، که از طریق ارائه نظرات نواندیشان است- برجسته ترین آنها معتقد به انسانی (غیر آسمانی) بودن منشأ قرآن هستند، و اینکه قرآن یک محصول فرهنگی می‌باشد، پس برای هر زمان و مکان مناسب نیست- و سپس به صورت بیطرفانه و شفاف به نقد آن نظریات می‌پردازد. این پژوهش در یک مقدمه و چهار فصل و یک نتیجه گیری آمده است. بدین ترتیب؛ فصل اول شامل مباحث مقدماتی است، که ویژگیهای متن قرآن را مطابق روش صحیح اسلامی بیان نموده است. فصل دوم و سوم به ارائه بیشترین و مهمترین نظریات نصر حامد ابو زید و عبدالکریم سروش درباره ویژگیهای متن قرآنی می‌پردازد، به طوری که این ارائه و تحلیل شامل بسیاری از عبارات آنها می‌شود؛ این به دلیل پیچیدگی و عدم بیان نظر به صورت صریح و شفاف می‌باشد. اما فصل چهارم که مبحث اصلی پژوهش است، شامل نقد نظریات و اصولی است که آنها در کتاب‌های خود بر آنها تکیه کرده یا در دیدارهای خود آنها را ترویج داده اند، که پی‌ریزی نظریه انسانی بودن و حاصل فرهنگ بودن قرآن ناشی از آن می‌باشد. این تحقیق با یک نتیجه گیری به پایان می‌رسد، که به طور خلاصه به ارائه مهمترین نتایج به دست آمده پرداخته، و بعضی از پیشنهادات مهم را برای پژوهشگران آینده ارائه نموده است. مهمترین یافته‌ها و نتایجی که به آن دست یافته، عبارتند از: 1. متن قرآنی از دیدگاه ابوزید و عبد الکریم سروش، یک متن تاریخی مربوط به زمان و مکان خاص است. آنها بر این اساس معتقدند که معانی آن برای آن زمان مناسب است، و مناسب سایر زمان و مکان‌ها نیست. 2. ابوزید نبوت را این گونه تفسیر کرد که آن متکی بر قدرت تخیل بوده و سروش آن را با تکیه بر قدرت مکاشفه و الهام تفسیر نمود، به طوری که بسیاری از گفته‌ها احتیاط‌های زیادی را می‌طلبد، از جمله: نابود کردن نبوت الهی که از طریق انتخاب بندگان برگزیده و خاص برای نبوت است، و سایر موارد احتیاطی که جایگاه و شأن نبوت را در مقام پایین‌تری قرار می‌دهد. 3. موضوع وحی از دیدگاه ابوزید و عبد الکریم سروش به اینجا منتهی می‌شود که معنی و مفهوم آن از جانب خدا بوده، اما تدوین سخنان آن توسط پیامبر صورت گرفته است. 4. در واقع هر دو شخصیت پس از نقد فرآیند تفسیری، تأویل (تلقی) را بر تفسیر ترجیح دادند و همچنین تلقی و تأویل را پایه و اساس در فهم قرآن دانستند. بحث درباره‌ ماهیت و ویژگیهای متن قرآنی مستلزم تکیه بر چند روش است، از جمله: 1. روش استقرائی: که از طریق ارائه ایده‌ها و نظریات از دیدگاه صاحبان آنها می‌باشد. 2. روش تحلیلی: که از طریق تحلیل و بررسی نظریات بیان شده درباره ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی است. 3. روش انتقادی: این روش از طریق نقد نظریات نواندیشان در مورد ماهیت و ویژگی‌های متن قرآنی انجام می‌شود.

در این تحقیق به پدیده وحی و رابطه ی دیالکتیکی آن با واقعیت و محیط اجتماعی پرداخته شد و بر نقش حسن حنفی و نصر حامد ابوزید و نحوه ی چگونگی بحث آن دو در این موضوع و مهمترین دیدگاه هایشان در بررسی رابطه ی دیالکتیکی بین وحی و محیط اجتماعی تاکید شده و مهمترین روش های علمی مورد استفاده ی آنها مورد بررسی قرار گرفت که اهم آنها عبارتند از هرمنوتیک، زبان شناسی تاریخی و رویکردهای تاریخی. و سپس، از این ارتباط از دیدگاه مستشرقان سخن گفته شد که در مطالعات شرق شناسانه حوزه ی وسیعی پیرامون بررسی این رابطه صورت گرفته است. و لذا توضیح دادیم که چگونه آنها سوره های قرآنی را باتوجه به توالی تاریخی و اهمیت اسباب نزول در این رابطه و میزان همبستگی میان آن دو تقسیم کردند. در این راستا، آنچه را که میان دیدگاه ها و رویکردهای میان شرق شناسان و مدرنیست های عرب تطابق داشت و اینکه یافته های آنها در مطالعه ی تاریخی متن و میراث دینی چه هستند و چگونه از خلال دیالکتیکی که بین آن دو است بر واقعیت تاثیر و تاثر گذاشته است، روشن ساختیم. این تحقیق چند نتیجه را در پی داشت: ازجمله اینکه وحی در محیط اجتماعی تاثیر گذاشته و از آن تاثیر پذیرفته است و اینکه مدرنیست های عرب از رویکردهای غربی ای استفاده کرده اند که توسط مستشرقین در مطالعه ی پدیده ی وحی مورد استفاده قرار گرفته است. و به منظور همگام ماندن با واقعیت و یک توسعه متمدن در ایجاد تفاسیر جدید، روش تاریخی بر متن و میراث اسلامی اعمال شده است.

عصر حاضر، زمانی است که بیش از هر وقت دیگر انسان‌ها نیاز وافری به کلام خداوند و تکیه‌گاهی برای همه رنج‌ها و سؤالات مختلف خود دارند. کتاب قرآن کریم به عنوان آخرین معجزه خداوند متعال و تمام‌کننده اتصال بین زمین و ‌آسمان، تنها مستمسک و دست‌آویز بشر برای رسیدن به سعادت و جواب دادن به انبوه سؤالات خویش است. اهمیت جایگاه این کتاب آسمانی و همه جانبه بودن و شمول تمام نیاز‌های دنیوی و اخروی این کلام الهی از طرفی، سیل عاشقان و تشنگان معارف الهی را با هر دین و مذهب و مکتب فکری، به این سو کشانده است و از طرف دیگر برداشت‌های متفاوت یا بعضا مغرضانه، انحرافات در فهم، در تفسیر و تأویل و شبهات گوناگون، گرداگرد این کتاب الهی حلقه زده، تا شاید کمی از جاذبه این معجزه جاوید را کم کند. اما هرگز نور خدا خاموش شدنی نیست. این نوشته به دنبال آن است که با تبیینی از اصول بنیادین نظری قرآن کریم با کمک نظریات دانشمندان بزرگ قرآنی همچون آیت الله جوادی گوشه‌ای از این انحرافات را سامان داده و غبار مظلومیت از بخشی از معارف بلند این کتاب آسمانی را کنار بزند و پاسخگو به برخی از این شبهات باشد. شبهه عصری بودن قرآن کریم و زمانمند بودن معارف آن، یکی از این انحرافات در عصر جدید است، که از اختلاط غیر دقیق مبانی فکری غربی و شرقی و عدم شناخت عمیق و صحیح از قرآن کریم و در مواقعی، از غرض‌ورزی عمدی برای به انزوا کشاندن این کتاب بزرگ خبر می‌دهد. نصرحامد ابوزید به عنوان یکی از طراحان این نظریه در این نوشته، به دیدگاه‌ها و مبانی فکری او پرداخته شده و از افراد و مکاتب تأثیرگذار بر وی پرده برداشته شده است. یکی از این دیدگاه‌‌ها، پژوهش ادبی دانستن قرآن کریم است، که الهی بودن آن را نادیده می‌گیرد و نتیجه آن دور شدن از شناخت مومنانه دین و ادبی شدن فهم آن می‌شود. این پژوهش با نگاه توصیفی تحلیلی و انتقادی، در مقام قیاس بین مسئله ماهیت فهم و تفسیر قرآن کریم و مبانی خاص ابوزید است. اساس پروژه نصرحامد ابوزید، از راه تأویل و به عبارت بهتر تفسیر به رأی، نوسازی اندیشه دینی است. او در تلاش برای عرفی سازی فهم قرآن کریم است. بر مبانی اصول هرمنوتیکی ابوزید که متأثر از رویکرد پژوهش ادبی است، اصل دین و ماهیت وحی به چالش کشیده می‌شود. حال آنکه آیت الله جوادی روش فهم قرآن را از توصیه‌های خداوند متعال و مفسران اصلی قرآن کریم برداشت نموده و فهم معتبر قرآن را در پرتو الهی شدن انسان و رعایت آداب تخاطب خاص با کلام الهی در عمل و فکر می‌داند. ازدیدگاه ایشان معنای قرآن کریم همان مراد خدای متعال است و می‌شود بین فهم‌های مختلف از کلام الهی قضاوت نمود، در حالی که ابوزید معنا را در نزد مفسر می‌داند و امکان داوری میان تفاسیر مختلف را نمی‌پذیرد. البته ریشه این دیدگاه را باید در بینش و نحوه نگرش به انسان و جهان و خلقت دانست.