جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده در فرهنگ شیعی در کنار معرفت به توحید و نبوت، هیچ اصلی به اهمیت و عظمت اصل امامت نمی رسد. امامت، رکن عظیم تشیع، محور وحدت امت، نگهبان گوهر ناب دین و تداوم بخش خط رسالت است. همین عظمت و اهمیت باعث شده تفاسیر مختلفی پیرامون آن بویژه در خصوص دو صفت علم وعصمت امام شکل گیرد. هدف این رساله ،پرداختن به دو رویکرد عمده نسبت به مسئله امامت و بیان تفاوت های این دو رویکرد است.نخست رویکردی که در آن علم وعصمت ونص الهی را برای امام (ع) منکر است و مقام ائمه را در حد دانشمندان پرهیزکار می داند. این نظریه تحت عنوان فرضیه علمای ابرار نامبردار است. رویکرد دوم اینکه نه تنها ،قائل به علم وعصمت ونص الهی برای امام است ، بلکه امام را مظهر جامع اسم "الله"می داند. و مدعی است با طرح نظریه مظهریت اسماء برای امام به کلی از گروه غلات متمایز است. تحلیل این معنا که نظریه علمای ابرار را نمی توان در راستای نظریه "امامت"در مکتب کلامی شیعه قلمداد کرد چرا که در این نظریه شروط اساسی امامت یعنی علم و عصمت و نص الهی امام نادیده گرفته شده است از جمله مباحث مهم این رساله است .نقد نظریه مذکور هم از طریق آیات قرآن کریم و هم از طریق روایات و سخنان خود معصومین (ع) مقدور است ولی در این نوشتار عمدتاً بر اساس فلسفه ملاصدرا مورد نقد وبررسی قرار گرفته است. ملاصدرا در اندیشه فلسفی خود جایگاه ویژه ای برای انسان قائل است،در این فلسفه انسان تنها موجود ممکنی است که منحصر در حدّ خاص نبوده و در واقع دارای ماهیت نیست. براساس قواعد تأ سیسی این فلسفه مانند اصالت وجود و تشکیک در وجود و بویژه دو اصل اصیل حرکت جوهری و اتحاد عالم ومعلوم ،انسان می تواند در پرتو تحول درونی از جسمانیت به تجرد رسیده وجامع همه معارف الهی و در بر گیرنده تمام کمالات و فضایل گردد. انسان در این مرحله مظهر جمیع صفات جمال و جلال حق شده و تحت عنوان انسان کامل از ان یاد می شود. از دیدگاه ملاصدرا امام معصوم(ع) به عنوان خلیفه خداوند و واسطه فیض ،مصداق اتم واکمل انسان کامل است .انسان در این مرتبه وجودی دارای علم لدنی و عصمت بوده و از ولایت تکوینی برخوردار است . از آنجایی که این انسان در اصل وجود انسانی با انسانهای دیگر مشترک است و تفاوت او با دیگران به شدت وضعف است در عین حال که دارای جایگاه قدسی است می تواند الگوی دیگر انسانها نیز باشد. تبیین جایگاه انسان کامل و نسبت آن با جایگاه قدسی امام معصوم (ع) و تمیز آن با آنچه از غلات نقل شده به همراه نقد نظریه "علمای ابرار" از جمله نتایج این نوشتار است .در نظر نگارنده این رساله ،نظام فلسفی ملاصدرا همانطور که ابعادی از مساله توحید مانند وحدت غیر عددی حقتعالی را برای نخستین بار تبیین عقلی و فلسفی نمود ،توانست ابعادی از مسأله امامت و ولایت تکوینی ائمه معصومین(ع)را نیز کشف نماید؛حقیقتی که بدین صورت قبل از ملاصدرا بر بسیاری از اندیشمندان مسلمان پوشیده مانده بود. کلید واژه ها:امام،علم لدنی ،عصمت،ولایت،انسان کامل

چکیده: در عرفان و فلسفه اسلامی، عشق، چه در قوس نزول و آفرینش و چه در قوس صعود و تکامل، نقشی خاص ایفا می نماید، محی الدین عربی و ملاصدرا از جمله اندیشمندان مسلمانی هستند که به تحلیل این پدیده شگرف پرداخته‌اند. آنها برای عشق در قوس نزول، نقش علت العللی قائل هستند و معتقدند به واسطه وجود عشق، کل هستی از آن وجود یگانه صادر شده است و ذات الهی از مرحله کمون و بطون به ظهور در آمده و کثرت در پهنه هستی نمود پیدا کرده است، عوامل به وجود آورنده عشق یکی وجود کمال و دیگری معرفت و ادراک کمال است و از آن جا که خداوند کمال مطلق است و از طرفی شدیدترین ادراک را نسبت به ذات خویش دارد لذا شدیدترین ابتهاج را به ذات خویش دارد و بالتبع عاشق آثار و افعال خویش هم خواهد بود و دوست دارد که شناخته شود لذا از مرحله لاتعین و وحدت محض به مرحله تعین که قابل شناخت است در آمده است. ملاصدرا و ابن عربی برای عشق در قوس صعود نیز نقشی خاص مطرح نموده‌اند و معتقدند نه تنها وجود موجودات که بقاء‌و تکامل آنها نیز بواسطه عشق است؛ مبدعات به جهت عشق به علت برتر خود باقیاند و مخترعات که عشق و شوق را توأمان دارند به واسطه عشق در حرکت به سوی وحدت و تکامل هستند. در این میان نقش عشق در میان عالم انسانی پررنگ‌تر است. این دو اندیشمند، وجوه مختلفی را برای نقش عشق در تکامل آدمیان مطرح نموده‌اند به عنوان نمونه معتقدند عشق عامل تبدیل هموم متکثره به همّ واحد و تزکیه و صفای باطن و گذر از موانع و حجب است و به طور کلی باعث اطاعت و عبادت و هم سنخی میان عاشق و معشوق میگردد و عاشق را تا مرحله فنای در معشوق حقیقی که عالیترین مرحله تکامل آدمیان است. پیش خواهد برد، در این پژوهش به طور مبسوط به بررسی نقش عشق در قوس نزول و صعود از منظر این دو اندیشمند پرداخته و پی آمدهای آنرا متذکر خواهیم بود . کلید واژه ها: صدور ، وحدت،‌ کثرت، عشق، ملاصدرا، محی الدین عربی

چکیده استکمال انسان بدین معنا است که نفس او به صورت تدریجی، با دو ابزار «علم» و «عمل» واجد کمالات و فعلیت-های ویژه خود در مراتب عالی یا نازل وجود گردد. آنچه در این رساله مورد بررسی و تحلیل است، نقش اعمال اختیاری در سیر استکمال انسان می¬باشد. از آنجاکه عوامل زمینه¬ساز اعتلای عمل¬ تسهیل کننده استکمالند آگاهی از آنها، جهت تقویتشان ضرورت دارد و بدان جهت که موانع رهزنان راه استکمال¬اند، شناخت آنها، اجتناب از آنها و تضعیفشان ضروری است. علم و معرفت، عشق به خدا، ایمان، ذکر، کاهش اشتغال به حس و خیال، پیروی از شریعت، فضایل اخلاقی، استاد و راهنمای مطمئن برای سلوک را می¬توان به-عنوان عوامل اعتلای عمل و اموری همچون حب دنیا، شیطان و اولیایش، تقلید، جهل و عقاید باطل، بی¬ایمانی و ضعف ایمان را می¬توان به¬عنوان موانع عمل در چشم¬انداز ملاصدرا معرّفی نمود. تبیین ملاصدرا درباب نقش عمل و نحوۀ تأثیر آن در سیر استکمال آدمی بر اصول و مبناهایی ازقبیل اصالت وجود و وحدت تشکیکی آن، سنخیت علت و معلول، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تنوع صور نوعیه نفس، قوس صعود و نزول و فطرت گرایی در اخلاق استوار است. نقش عمل در سیر استکمال آدمی از نظر صدرا بدین¬گونه تبیین می¬گردد: اعمال خیر هم عامل آراستگی به فضایل اخلاقی هستند و هم زمینه ساز نورانیت قلب و افاضه معارف حقیقی است که نشانۀ حیات حقیقی و ملاک سعادت حقیقی¬اند؛ در مقابل، اعمال شرّ سبب تیرگی قلب و محرومیت از معارف حقیقی هستند، که این امر هم نشانه عدم حیات حقیقی و هم ملاک شقاوت حقیقی است. به¬علاوه، در اثر اکتساب اعمال و ملکات نیکو فطرت ثانویه و نوعیت شریف برای آدمی حاصل می¬شود و درمقابل، انسان با اکتساب اعمال و ملکات اخلاقی رذیله، به فطرت ثانویه و نوعیت نازل دست می¬یابد. نهایت سیر انسان از جهت عملْ آن است که یا در نفسانیت (و خود دانی) فرو می¬رود و یا در مقام الوهیت (که هویت حقیقی انسان در اتّصال با آن است) فانی و ذوب می¬شود. در این چشم¬انداز مرگ طبیعی معلول تکامل و پختگی نفس، تا بدان حد است که در ادامه سیر تکاملی خویش از بدن بی¬نیاز و مستقل گردیده و از آن اعراض می¬نماید، و همچنان که می-دانیم،عمل اختیاری از جمله عوامل فعلیت و پختگی نفس در سیر جوهری صعودی یا نزولی آن است. کلید واژگان: ملاصدرا، نفس، عمل، کمال، فضیلت و رذیلت

در فلسفه ملاصدرا انسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. انسان تنها موجود ممکنی است که دارای حدّ وجودی مشخص و معینی نبوده و مراتب وجودی او متناظر و مطابق با عوالم و مراتب وجودی آن است. اصول و قواعد تأسیس این نظام فلسفی از قبیل اصالت وجود، تشکیک در وجود و به ویژه دو اصل حرکت جوهری و اتحاد عالم و معلوم و همچنین مراحل تکوین نفس و نسبت آن با بدن می‌تواند مبنای فلسفه زیست‌محیطی را شکل دهد که به واسطه آن بتوان راهکارهایی برای تبیین نسبت انسان و طبیعت ارائه نمود و براساس آن بحران زیست‌محیطی که طبیعت از آن رنج می برد، مدیریت شود. در نظام فلسفی حکمت متعالیه، طبیعت به عنوان مرتبه‌ای از مراتب وجود به تناسب بهره‌ای که از وجود دارد؛ واجد علم، ادراک و شعور است بنابراین تعامل انسان با این موجود زنده به کلی با آنچه در فلسفه زیست‌محیطی مبتنی بر فلسفه غرب تعریف شده، متفاوت است. تبیین و تحلیل معنای انسان و طبیعت در فلسفه ملاصدرا و بیان نسبت آن دو از اهداف اصلی این مقاله است.

‌در اين مقاله و با استفاده از روش تحليل و استنتاج، تلاش شده تا طرحي از پيامدهاي ديدگاهِ فلسفي ملاصدرا در حوزة تربيت، ارائه گردد. چنين طرحي ميتواند چارچوب و چشم اندازي از تربيت ديني و الهي را در فضاي غبار آلود و بحران‌زدة نظامهاي تربيتيِ سكولار، براي ما ترسيم نمايد. ارتزاق از سرچشمة وحي و روايات و تلفيق برهان با شهود در فلسفة صدرايي، جايگاهي ويژه به اين فلسفه بخشيده است. ابتكار ملاصدرا درطرح هويتِ تعلقي نفس، ضمن حل معماي ناگشودة ارتباط نفس با بدن، امكانِ تحولِ ذاتي نفس(در مقابل تحول در اعراضِ نفس) را اثبات، و ضرورتِ عقلي تربيت را تبيين مينمايد. در طرح انسانشناسي فلسفي ملاصدرا، نفس، هم براي حدوث و هم براي تحقق هويت خويش به بدن نياز دارد. بدن ميدانِ ظهور نفس، محل افعالِ آن، و تنها سرماية انسان براي خلق هويت خويش است. بدن، نقشي پيچيده و منحصر بفرد در فرآيند تربيتِ انسان، برعهده دارد. دستيـابي بـه تصـويـري روشن از چگونگيِ تبديلِ وجـودي مـادي(نـطـفـه)، بـه انسـاني مجـرد و ابـدي، رمـز گشـايي از نظـرية حـركـت جـوهري او و بيان حقيقتِ تربيت است. در نهايت، ملاصدرا با طرح نظرية جسمانيةالحدوث ـ روحانية‌البقا بودنِ نفس، نشان ميدهد كه دامنه و نهايت تربيتِ انسان از چشم اندازي بيكرانه، عميق و شگفت‌انگيز برخوردار است.

مسئلۀ‌‌ وحی و نقش نبی در آن، از مسائل بسیار مهم در میان اندیشمندان اسلامی است و در این میان، فارابی نخستین کسی است که به‌گونه‌ای روشمند، به تحلیل بحث وحی و نبوت پرداخته است. او تبیینی معرفت‌شناسانه از وحی دارد و معتقد است که عقل مستفاد نبی پس از تعالی و اتصال با عقل فعّال، معرفت وحیانی را دریافت کرده و به مدد قوۀ‌‌ تخیل به حقایق و امور معقول، صورت می‌بخشد. ابن سینا نیز ضمن وارد کردن قوه‌‌ حدس در فرآیند وحی و تبیین مراتب عقول، بر این باور است که نبی حقایق عقلی را دریافت کرده و به این حقایق، از طریق قوۀ‌ متخیّله‌‌، صورت می‌دهد. ملاصدرا نیز معتقد است که عقل فعّال، عقلِ بالقوه را به فعلیت می‌رساند. او تمایز میان وحی و غیر وحی را در اموری مانند نحوۀ‌ دریافت معقولات، کمّیت آنها و کیفیت وصول به مبدأ معقولات می‌داند و برای بیان این تمایز، از عنصر قوۀ‌ حدس و عقلِ قدسی بهره می‌جوید. از دید این سه فیلسوف، نبی «قابل» وحی است که پس از اتصال به عالم غیب و یا اتحاد با آن، معارف را ابتدا از طریق عقول و در نهایت، بی‌واسطه دریافت می‌کند.

ملاصدرا در تبيين ادراك، بويژه ادراك عقلي، از سويي با توجه به مباني فلسفه‌اش ـ‌‌از قبيل اصالت و تشكيك وجود، مساوقت وجود با علم و حركت جوهري‌ـ ديدگاهي خاص و متفاوت با گذشتگان دارد و از سوي ديگر، نظرية قدم نفس افلاطون را بر اساس كينونت نفس در عالم مفارقات، همسو با ديدگاه خود دربارة حدوث جسماني نفس تلقي ميكند؛ چراكه اين كينونت در عالم مفارقات و عقول مجرد بصورت جزئي و ناقص نبوده و نفس در قوس نزول با حركت جوهري جسم، حدوث جسماني مي‌يابد و در قوس صعود دوباره به عالم عقول بازميگردد. اين سير وجودي همان سير معرفتي نيز هست. بهمين سبب، در ادراك عقلي نفس عالم عقل را مشاهده ميكند، همان عالمي كه در ابتداي قوس نزول در آن وجودي عقلي داشته است. با در نظر گرفتن درهم‌تنيدگي وجودشناسي و معرفت‌شناسي در فلسفة ملاصدرا، همانگونه كه سير نفس انسان در عوالم وجود سعة وجودي او را بدنبال دارد، رحلت از هر كدام از عوالم بسوي عالم ديگر، تكامل ادراكات از حسي و خيالي به عقلي را نيز در پي دارد. ملاصدرا دربارة ادراكات عقلي برخلاف ادراكات حسي و خيالي، قائل به افاضة مفاهيم عقلي از سوي عقول مفارق به نفس و مشاهدة از دور آنها توسط نفس است. بنابرين عليرغم اينكه ملاصدرا نظرية تذكر افلاطون را نپذيرفته، نگاه خاص او به ادراك عقلي ميتواند نوعي تذكر و يادآوري باشد؛ گرچه بر اساس تفاوت مباني افلاطون و ملاصدرا نميتوان اين دو را كاملاً منطبق بر يكديگر دانست.

قوة خيال نزد ابن‌سينا و ملاصدرا از جمله قواي باطنيِ نفس محسوب ميشود. ابن‌سينا بدلايلي به مادي بودن اين قوه و ملاصدرا نيز با ادله‌يي به مجرد بودن آن قائل شده است. ابن‌سينا با مادي دانستن خيال با مشكلات فلسفي عديده‌يي همچون معاد جسماني و بقاي برخي نفوس روبروست. ملاصدرا ضمن پاسخ به ادلة وي، براي مدعاي خود دلايل متعددي ذكر كرده است. در سنجش ميان دلايل هر يك از اين دو فيلسوف، ادلة ملاصدرا را در مقايسه با نظر شيخ الرئيس متقنتر و مقبولتر مي‌يابيم. در ضمن، ملاصدرا با قبول تجرد قوة خيال، به نتايج متعددي همچون توجيه بقاء حافظه در پيري، توجيه مسائل فراروانشناختي، اثبات معراج و معاد جسماني و بقاء نفوس سادة انساني نائل شده كه ابن‌سينا در پي آنها بوده است. لذا ميتوان نتيجه گرفت نظرية ملاصدرا در اين باب، يعني اعتقاد به تجرد قوة خيال كاربرديتر است و با آن بنحو ساده‌تري ميتوان براي برخي معتقدات ديني، دليل و توجيه عقلاني اقامه كرد.

حكيم سبزواري اگرچه همانند صدرالمتألهين از طرفداران نظرية اتحاد عاقل و معقول است اما بر خلاف وي، در باب برهان تضايف ـ‌كه مهمترين برهان صدرالمتألهين براي اثبات اين نظريه است‌ـ سخنان گوناگوني گفته و مواضع متفاوتي اختيار كرده است؛ گاه آن را ناتمام خوانده و اشكالات آن را برشمرده، گاه تقريري ديگر از آن بدست داده و گاه آن را تمام دانسته و به دفاع از آن پرداخته است. اين مقاله به گزارش، تحليل و بررسيِ سخنان گوناگون حكيم سبزواري دربارة برهان تضايف اختصاص دارد. حاصل آنكه تلقيِ حكيم سبزواري از برهان صدرالمتألهين، تلقيِ خاصي است كه در برخي موارد با كلام ملاصدرا سازگار نمينمايد و بر استدلالهاي وي براي رد آن برهان نيز اشكالهايي وارد است اما در مجموع ميتوان گفت مـواضـع گـونـاگـون او كمـابـيـش بـا يـكـديـگـر هماهنگند.

با توجه به اين نكته كه تفكرات حكمي فلسفي ملاصدرا در آثار هنري زمان وي و بطور خاص معماري آن دوره تجسم يافته است، بنظر ميرسد براي فهم درست و بهتر هنر و معماري آن دوران و رابطه» آن با نظريات فلسفي ـ عرفاني ملاصدرا، لازم است آراء و ديدگاههاي وي در اينباره را بدقت مورد بحث و بررسي قرار دهيم. ازآنجاكه مفهوم خيال در تعريف هنر اسلامي از منظر ملاصدرا و ديگر حكما و عرفاي اسلامي نقش اساسي را ايفا ميكند، در اين نوشتار نخست به آن بخش از فلسفة ملاصدرا ميپردازيم كه به شرح و بيان مفهوم خيال ميپردازد، سپس نقش و بتبع آن جايگاه خيال در كنش هنري به مفهوم عام آن را معين كرده و روند فعليت اين كنش را در معماري، بويژه معماري دوران صفوي بررسي ميكنيم. محوريت خيال در اين مبحث تا بدانجاست كه ميتوان هنر اسلامي را در كليت آن به تجلي امر معقول در امر محسوس از طريق تخيل فعال تعريف كرد.