جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبدالرحمن بن محمد بن خلدون (732-808ق) فقیه و مورخ نواندیش، براى بازشناسى تحلیل و علل ضعف و انحطاط مغرب اسلامى، طرحى نو در مورد روش‏شناسى تاریخى ارائه کرد و با انتقاد سازنده از مورخان تاریخ نقلى، اطلاعات و آگاهى لازم و شرایط مورخان را طرح کرد. ابن‏خلدون راه‏هاى شناخت اخبار صحیح را از اکاذیب و افسانه‏ها نشان داد و از رابطه جامعه‏شناسى و تاریخ، سخن گفت و دو علم را در قالب یک علم، تحت عنوان عمران براى تحلیل علّى حوادث تاریخى مطرح نمود و سرانجام علمیّت تاریخ را در قالب تحلیل عقلانى منقولات تاریخى به اثبات رساند. در این مقاله، روش‏شناسى تاریخى ـ تحلیلى وى به شیوه توصیفى ـ تحلیلى بررسى مى‏شود.

«تاریخ تحلیلى» که امروزه به فراوانى در نوشته‏ها به کار مى‏رود، روشى براى شناخت صحیح داده‏هاى تاریخى است. این روش برخلاف الگوى نگرش و نگارش تاریخى پیشینیان که تاریخ را صرفا مبتنى بر منقولات مى‏دانستند، برآن است تا با ارائه راه‏کارهایى تعریف شده و قابل دفاع، علم تاریخ را به کمک عقل و استدلال برفراز حکمت برکشد. تاریخ تحلیلى در این نگره، درپى جست‏وجو و یافتن اصولى است که برابر آن‏ها، شناخت حقیقت از دل واقعیت‏ها امکان مى‏یابد و آفت دروغ راویان که به‏طور طبیعى در آنان راه مى‏یابد، کشف، و اخبار صحیح شناسایى مى‏شود و به بیان دیگر، راهى است براى تشخیص صحیح از سقیم، و چگونگى رویارویى با انبوه اخبار و روایاتى که در خصوص یک پدیده وجود دارد.

ترجمه ماشینی : هدف ما دو چیز است: 1) تبیین و بحث درباره نگرش ابن خلدون نسبت به الهیات. 2) تحلیل و بحث در مورد سبک ابن خلدون. تحليل ما در زمينه مطالعات محسن مهدي درباره آثار ابن خلدون، به ويژه تز مهدي مبني بر مباني فلسفي مقدسه و شيوه «بروني ـ باطني» ابن خلدون انجام شده است. یافته های ما به شرح زیر است: 1) به نظر ابن خلدون، الهیات باید فقط برای اهداف دفاع از دین وجود داشته باشد و نمی تواند به طور مشروع ایده ها و روش های فلسفی را در بر گیرد. 2) فلسفه و دین وحیانی به یک اندازه معتبر هستند، هر کدام در حوزه خود. با این حال، هرگونه تلاشی برای آمیختن این دو رویکرد (همانطور که متکلمان مسلمان متأخر انجام دادند) باطل است. 3) واجبات دینی اسلام در تعهد شخصی انجام شود. دلیل فلسفی در اینجا مطرح نیست. 4) ابن خلدون این عقاید را از طریق سبک بسیار پیچیده «برونی- باطنی» بیان می کند.

واقع‌گرایی تاریخی، از جمله موضوعاتی است که در سپهر اندیشه دو دانشمند مسلمان، استاد مطهری و ابن‌خلدون قرار گرفته است. هر دو دانشمند تلاش کرده‌اند به نحوی واقع‌گرایی تاریخی را در دستور کار اندیشه‎ورزی خود قرار دهند. هم استاد مطهری و هم ابن‌خلدون به جهان اسلام تعلّق دارند؛ امّا با عنایت به تعلّق استاد مطهری به شرق اسلامی و تعلّق ابن‌خلدون به غرب اسلامی، این سؤال به وجود می‌‌آید که آیا به لحاظ علمی و فلسفی، تفاوت رویکردی میان این دو اندیشمند در موضوع واقع‌گرایی و پیامدهای حاصل از این تفاوت، در ارتباط با جامعه و تاریخ وجود دارد یا نه؟ این پژوهش تلاش می‌کند تا به روش تحلیلی و تفسیر استنطاقی و به عبارت دیگر، به پرسش گرفتن متون مرتبط با فلسفه تاریخ این دو اندیشمند، راهی برای پاسخ‎گویی به سؤالات مذکور پیدا کند. درحالی‎که ابن‌خلدون با ایجاد تعارضی عمیق میان فلسفه و شریعت (جامعه) و نیز حذف فلسفه سیاسی از ساختار تقسیم‎بندی علوم، به واقع‌گرایی تجربی رسیده است، استاد مطهری با تحفظ بر دستگاه سنت فلسفی تقسیم‎بندی علوم، همچنان بر واقع‌گرایی فلسفی، استوار و پایدار مانده است. تفاوت رویکرد مذکور، بازتاب‎هایی از جمله تفاوت نگاه به تکامل تاریخ را داشته است. درحالی‎که نگاه تجربه‎گرای ابن‌خلدونی، حرکت تاریخ بشر را در طبیعت عمران و ناشی از «خصلت مقهورناشدنی ضرورت‎های زندگی اجتماعی» می‎داند، نگاه الهی استاد مطهری، حرکت تکاملی بشر را در فعلیت یافتن استعدادهای فطری بشر جستجو می‌کند.

مقاله حاضر به بررسی دیدگاه ابن خلدون به تأثیر عصبیت و دین اسلام در شکل گیری و انحطاط تمدن اسلامی می پردازد.با توجه به اینکه دین اسلام در بستر عصبیت عربی ظهور کرده، لذا این سوال مطرح است که در تحلیل تمدنی ابن خلدون، دین اسلام چه مواجهه ای با عصبیت عربی داشته است و در فرایند تاریخی تمدن اسلامی، عصبیت و دین اسلام چه تأثیری بر شکل گیری و بعد انحطاط آن داشته اند؟ در پاسخ به این سوال،به عنوان فرضیه می توان گفت که دین اسلام با تعدیل عصبیت عربی،امکان تمدن سازی را فراهم نموده و با بازگشت قبیله گرایی و عصبیت صرف قبیله ای، تمدن اسلامی رو به انحطاط رفته است.یافته های این پژوهش حاکی از این است که از دیدگاه ابن خلدون،تمدن در نقطه عدالت به وجود می آید و وقتی از این نقطه خارج شد، رو به انحطاط می گذارد. از دیدگاه وی،دین اسلام با عطف توجه عصبیّت عربی به حق و راستی، نیروی آن را دو چندان کرد و با تکیه بر نیروی شدید آن به سرعت در کشورهای دیگر توسعه یافت و موجب ایجاد تمدن عظیم اسلامی شد اما بعد از دوره خلفای راشدین، به تدریج با کنار گذاشتن اصول دین اسلام و بازگشت به قبیله گرایی، تمدن اسلامی رو به سوی انحطاط رفت.در مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین دیدگاه فوق خواهیم پرداخت.

بررسی و علت‎یابی چگونگی پدیدآمدن حکومت‎ها و نیز زوال و سقوط آنها از جمله مهم‎ترین موضوعات مورد توجه اندیشمندان علوم انسانی بوده است. یکی از این اندیشمندان، ابن‎خلدون، متفکر مسلمان قرن هشتم هجری است که پس از مطالعات گستردۀ تاریخی، نظریۀ خود را با عنوان «علم جدید عمران» ارائه کرد. با این نظریه می‎توان ظهور و سقوط حکومت‎های گذشته را تبیین نمود؛ ولی آیا با این نظریه می‎توان ظهور و سقوط حکومت‎های معاصر را هم تبیین کرد؟ در پاسخ می‎توان گفت با وجود اینکه شاخص‎های (عوامل) تعیین‎شده از سوی ابن‎خلدون در مورد ظهور و سقوط حکومت‎‎ها که با نگاه واقع‎گرایانه تدوین‎شده، فرازمانی بوده است و امروزه هم کاربرد دارد؛ ولی با توجه به تغییر عصبیت‎ها و ظهور عصبیت‎های نوین و نیز نقش سازمان‎های بین‎المللی و دولت‎های خارجی و فناوری‎های جدید، به‎ویژه رسانه‎ها در ظهور، ثبات و سقوط حکومت‎‎ها می‎بایست این نظریه بازبینی‎شده و اصلاحاتی را در کاربرد این نظریه به‎کار گرفت تا امکان تبیین دقیق‎تر و واقعی‎تر ظهور و سقوط حکومت‎های معاصر براساس این نظریه فراهم شود.

این پژوهش به بررسی و مقایسه بین نظریات هگل و ابن خلدون پرداخته است. مقایسه ای که میزان نوآوری و سبقت اندیشه های هریک از دو فیلسوف را نسبت به یکدیگر، نمایان می‌کند و نقدها و رهیافت های برآمده از آن می‌تواند راهگشای برخی مسائل درجوامع معاصر ما نیز باشند. به‌ویژه که جوامع مسلمان امروزه بیش از دیگر جوامع به تفکرات انتقادی نیازمند هستند. یافته‌هاو دستاوردهای برآمده از تحقیق نشان می‌دهند که علاوه بر نوآوری و کارآمدی نظریات دو فیلسوف در روزگارشان، امروزه نیز ما نیاز به چنین نظریه‌های کاربردی در جوامع خویش داریم تا از عقیم شدن هرچه بیشتر آثار و نتایج تمدن سنت فکری خود جلوگیری کنیم. این پژوهش در فصول پایانی نشان می‌دهد چگونه با استفاده از رویکردهای عقل‌گرایی انتقادی، جهت‌دهی عقلانی، آگاهی و خودآگاهی و نمونه‌هایی از این قبیل، که از اشتراکات اندیشه دو متفکر به دست می آوریم، سنت فکری خود را در مسائل تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی به چالش بکشیم و چیزی عینی و انضمامی به دور از انتزاعات ناکجاآباد آرمانی، به دست آوریم.ازسویی در رهیافت های به دست آمده از اختلاف نظرهای دو متفکر درمی یابیم که یافتن صرف علت ها کافی نیست و نیاز به پیش بینی و البته یافتن جهت عقلی علت رویدادها داریم تا با پیش بینی و نه پیش گویی،جلوگیر رکود جوامع اسلامی در زمینه های فوق شد.

این مسئله که مورخان در نگارش و ثبت گزارشات و حوادث تاریخ و هم‌چنین در ارائه تحلیل از وقایع تاریخی، تحت تأثیر باورها و اندیشه‌های کلامی پیشین خود بوده‌اند و یا اینکه توانسته‌اند از این تأثیر‌پذیری رهایی یابند، در مورد ابن خلدون و کتاب العبرایشان نیز مطرح شده است. به همین دلیل بررسی اصل وقوع چنین امری و نیز دست یافتن به حدود و گستره آن، مسئله‌ای مهم به شمار می‌آید و در صورت اثبات چنین مطلبی، روشن می‌شود که کتاب العبر بدون بررسی علمی، اعتبار و ارزش چندانی ندارد و بدون تحقیق نمی‌توان قول ایشان را قبول و اعتماد به نظریات تاریخی‌اش کرد. ازاین رو در این رساله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع مختلف تاریخی، حدیثی و حتی تفسیری اهل سنت و نگاشته‌های معتبر شیعه، کتاب العبر را مورد بررسی قرار داده و معلوم گشت که ابن خلدون از باورها و اندیشه‌های کلامی خود در باب نبوت و امامت و بغض و عداوتی که نسبت حضرت علی (علیه السلام) داشته و ارادتی که نسبت به خلفا ابراز داشته است، گزاره‌های متعددی از ولایت و فضائل حضرت علی(علیه السلام) را حذف کرده و در مقابل نیز با توجه به علایق و باورهای سیاسی خود، مطاعن خلفا را دستخوش تحریف قرارداده است و در نقل تاریخ جانب امانت را رعایت نکرده است و در تاریخ‌نگاری خود به تمام قامت تلاشش در راستای حفظ باورها و معتقدات کلامی‌اش بوده است.