جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نجات از دیدگاه ابن تیمیه تنها منحصر به مسلمانان شده است . وی عوامل نجات را ایمان عمل صالح، بر اساس متون اسلامی دانسته و غیر مسلمانان را در دایره نجات قرار نداده است. ملاصدرا بر اساس معرفت عقلانی و با تکیه بر استکمال عقل نظری و عملی نجات را منحصر به مسلمانان نداسته و تمام انسانهارا در دایره نجات قرار می دهد. دیدگاه ملاصدرا بر اساس عقل و دیدگاه ابن تیمیه بر اساس نقل ـ آن هم بخش های از نقل که با نظرات وی همخوان است ـ می باشد.

هدف پژوهش حاضر تحلیل گفتمان امامت در اندیشه سیاسی علامه حلّی و ابن تیمیه بوده تا با برجسته‌سازی نقاط ضعف و دیدگاه آنان، براساس عقل، کتاب و سنّت، به نظریه معقولی از دین اسلام در باب مشروعیت سیاسی، رهنمون گردد. از این‌رو، با روش تحلیل گفتمان میشل فوکو در بیان اشتراکات و افتراقات دو دیدگاه، نشان داده شد که ابن تیمیه، به دلیل خلط در مفهوم امامت، نتوانسته است در نظریه‌پردازی موفق عمل کند. دیدگاه وی اشکالاتی نظیر تناقض‌گویی، دخیل دانستن مردم در امر مشروعیت‌سازی، ارائه معیارهای غیر واقع‌نما، سکولاریزه کردن جامعه، مشروعیت‌بخشی به حکومت‌های فاسد و خودکامه دارد. در مقابل، علامه حلّی به دلیل استفاده صحیح از عقل و نقل، توانسته است به صورت منطقی، دیدگاه خود را در باب مشروعیت سیاسی، مبتنی بر جهان‌بینی صحیح اسلامی قرار داده، آن را ناشی از اراده تشریعی خداوند متعال بداند که فقط از طریق نصب الهی محقّق می‌گردد.

مسئله عصمت انبیا، از جمله مسائلی است که مباحث زیادی پیرامون آن در میان فرقه‌های اسلامی مطرح شده است. همه فرق مسلمین در عصمت انبیا در ابلاغ رسالت اتفاق‌نظر دارند، اما در غیر ابلاغ رسالت پیش و پس از بعثت اختلاف است. سلفیان با همه تشتّت آرا، ارتکاب گناهان کبیره و صغیره را از انبیا، پیش از نبوت و رسالت عقلاً ممتنع نمی‌دانند، اما پس از نبوت آنان را مصون از گناهان کبیره دانسته، در ارتکاب گناهان صغیره اختلاف دارند. همگی قائل به عصمت انبیا در مقام دریافت، حفظ و تبلیغ وحی و رسالت هستند. بیشتر آنان کذب و دروغ را در حال نبوت برای انبیا جایز نمی‌دانند، اما در مورد نسیان، وقوعش را از انبیا ممتنع نمی‌دانند. «ابن‌تیمیه» عالم سلفی با انتقادات شدید به مذاهب مختلف، عصمت مطلق انبیا را قبول ندارد و همانند «حشویه» و برخی از اهل حدیث عصمت را منحصر به دریافت‌، حفظ و ابلاغ وحی و رسالت می‌کند، اما در غیر این مورد به عصمت انبیا، پیش و پس از بعثت قائل نیست و فرقی بین نبی اکرم و سایر انبیا نمی‌گذارد. «آلوسی» از مفسران اهل‌سنّت و یکی از مخالفان عصمت مطلق انبیاست. وی بر آن است که از نظر عقلی و نقلی وقوع معصیت از پیامبر چه عمدی و چه سهوی منعی ندارد؛ بلکه به لحاظ عقلی در اسلام آوردن آنها بعد از کفر نیز مانعی وجود ندارد، اما پس از نبوت قائل به عصمت انبیاست. در باب آثار و لوازم دیدگاه سلفیه، به ویژه ابن تیمیه و آلوسی، از آنجا که قرآن کریم در نهایت اختصار و ایجاز نازل شده و به کلیات بسنده کرده، اگر به همین اکتفا شود بسیاری از معارف و تکالیف مبهم و بی‌مدرک می‌ماند‌؛ ازاین‌رو باید فهم بسیاری از احکام در پرتو سنت میسّر شود؛ بنابراین همه مسلمین بر جایگاه والا و اعتبار سنّت اتفاق‌نظر داشته، منکر سنت را منکر ضروری دین اسلام می‌دانند. سنت به معنای گفتار، کردار و تقریر پیامبر مورد اتفاق است، اما به معنای گفتار، کردار و تقریر صحابه در آن اختلاف وجود دارد. منشأ سنت، وحیانی بودن آن و اعتبار سنت به گفتار و رفتار پیامبران است. اما انحراف سلفیان از جایی شروع شد که سنت را آثار رسیده از پیامبر و اصحابش دانستند و در ادامه در تعریف سنت و بدعت راه ابن تیمیه را پیمودند‌؛ ازاین‌رو به سنت‌ستیزی، تاریخمندی و انکار حجیت و جاودانگی سنت دچار شدند.

بررسی عدالت و حجّیت سنّت صحابه، از دیرباز، کانون توجّه اندیشمندان مسلمان، به‌خصوص اهل سنّت بوده است؛ این مسأله به‌قدری مهم بوده که سنّت صحابه، هم‌ردیف کتاب و سنّت پیامبر قرار گرفته و یکی از منابع دینی آنان در تفسیر و تبیین قرآن و سنّت پیامبر بوده است. همچنین صحابی‌بودن راوی و باور به عدالت ایشان، ازجمله‌ی مهم‌ترین مبانی حدیث‌شناسی اهل سنّت محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای که فهم صحابی از قرآن و سنّت، موجب حجّیت بخشی از سیره‌ی صحابه و پذیرش احادیث نقل‌شده از آنان شده است. در این جستار با روش تحلیلی- انتقادی، آراء ابن تیمیه در این رابطه مورد بررسی قرار گرفته است. ابن تیمیه به‌عنوان کسی که مبانی فکری وهّابیت را پایه‌ریزی نمود، به‌تبع سایر اندیشمندان اهل سنّت، با استناد به آیات و روایات، باور به حجّیت سنّت صحابه داشته و گونه‌ای از عصمت را برای صحابی پیامبر، به خصوص شیخین قائل است که آراء و ادلّه‌ی وی به‌ نقد و بررسی گذاشته می‌شود.

تقیه یکی از آموزه‌هایی است که ادله قرآنی، روایی و عقلی بر مشروعیت آن دلالت دارند. بر این اساس اختلافی در اصل جواز آن میان مسلمانان وجود ندارد، ولی به دلیل مختصات خاص تاریخی، شیعه بیشتر به آن شهرت یافته است. به این سبب مخالفان شیعه، آن را دستاویزی برای حمله به شیعه قرار داده‌اند. ابن تیمیه سلفی و ناصر قفاری از وهابیان معاصر، تمسک شیعه به این آموزه را غالیانه دانسته-اند. منافقانه بودن، تعمیم نادرست، لسانی دانستن تقیه، اضرار به غیرو قوام آن بر امام شناسی نادرست از جمله شبهات آنان بر شیعه در این آموزه است. در جستار حاضر، این شبهات به روش توصیفی تحلیلی بر اساس منابع کتابخانه‌ای مورد نقد قرار گرفت. یافته‌های پژوهش نشان می دهد بر خلاف ادعای این دو، شیعه تقیه را تنها در شرایط اضطرار، به صورت موردی، به قدر ضرورت و مشروط به عدم اضرار به دیگران مجاز می داند. ادله جواز تقیه برعمومیت آن دلالت داشته و تنها تقیه در مقابل کفار را اثبات نمی کند. هم چنین مفهوم تقیه با نفاق مصطلح متفاوت بوده و نیز ادله این دو در روی-آوری شیعه به تقیه ناصواب می باشد.

مذهب شیعه درطول تاریخ همواره در معرض اتهامات مخالفان بوده است. برخی از این اتهامات که موضوع این رساله است، اتهام شباهت شیعه به یهود در امامت و تحریف وحی ازسوی ابن‌تیمیه است. وی در کتاب منهاج السنه خود اتهاماتی به شیعیان وارد می‌کند که دو مورد آن عبارت‌اند از: 1ـ شیعه معتقد است که امامت در فرزندان علی است؛ همان گونه که یهود حکومت را از آن آل داود می‌داند؛ 2ـ از منظر شیعه قرآن تحریف شده است؛ همان طور که یهود معتقد است: تورات دچار تحریف شده است. [ اتهامات او باعث بدبینی سایر مسلمانان به مذهب شیعه و تفرقه بین مسلمانان شده است. نگارنده در این رساله برای پاسخ به دو اتهام ابن‌تیمیه اقدام به انتخاب این موضوع یعنی نقدی بر اتهامات ابن‌تیمیه در تشبیه شیعه به یهود در مسئله امامت و تحریف وحی کرده است تا با دلایل مشروح و مستند به اتهامات او پاسخ دهد.] در این نوشتار بیان شده که چون خداوند حکیم آگاه به مصالح بندگان خود است، فقط او امام را تعیین می‌کند. شیعیان هم بر اساس آیات و روایات معتقد به امامت از روش نصب الهی هستند ونیز تفاوت‌های مذهب شیعه با یهود در انتخاب امامت ذکر شده است واینکه انتخاب امامت در اعتقادات شیعه هیچگونه اقتباس از یهود نیست و شباهت به یهودیان و تقلید از آنها نیست؛ و در این رساله به اتهام دیگر ابن‌تیمیه که تحریف وحی است نیزپاسخ داده ‌شده است وبیان ‌شد که قریب به اتفاق علما و مردم عادی شیعه اعتقاد دارند که قرآن از تحریف محفوظ بوده و هیچ گونه تحریف به زیاد یا به کاسته‌شدن سوره یا آیه‌ای در قرآن راه پیدا نکرده است. در این رساله، احادیث امامان شیعه و دیدگاههایعلمای شیعه در رد اتهام به شیعه ذکر شده است و هر انسان منصفی با اندک مطالعه‌ای از عقاید شیعه در می‌یابد که شیعه قائل به مصونیت قرآن از تحریف است.

علم کلام، علمی است که هم، متکلفل استنباط عقاید دینی و هم، موظف به دفاع از این عقاید است. با توجه به این تعریف، وظایفی که بر عهده متکلم است را میتوان اینگونه برشمرد: استنباط (مقام ثبوت)، تبیین و توضیح مطلب، تنظیم، اثبات، رد شبهات، رد عقاید معارض دین (این پنج قسم در مقام اثبات است). در مقام ثبوت متکلم به عقاید دینی دست می یابد و پس از آن در مرحله اثبات به توضیح آموزه های استنباط شده به زبان مخاطبین (تبیین و توضیح مطلب)، دسته بندی(تنظیم)، اثبات گزاره ها متناسب با وضعیت مخاطب، رد شبهات وارد شده و رد عقاید معارض با دین حتی اگر باورمندان به آن عقاید متعرض باورهای دینی متکلم نشده باشند، می پردازد. با توجه به این تعریف از علم کلام و وظایفی که بر عهده متکلم است، هرگاه در صدد شناسایی، ارزشگذاری و داوری درباره اندیشه های متکلمی باشیم، لازم است روش او را در بخش ثبوت و اثبات عقاید دینی مورد توجه قرار دهیم، چرا که روش شناسی در هر علمی به معنای راه رسیدن به معرفت در آن علم است و بدون شناخت آن و فقط با مطالعه گزاره ای عقاید یک متکلم نمیتوان به مجموعه اندیشه های او و احیانا به تناقضات روشی او پی برد و داوری درست و کاملی درباره او داشت. از سوی دیگر، ابن تیمیه از متکلمانی است که نقش اندیشه های او در دگرگونی های عالم اسلام بر کسی پوشیده نیست. اندیشه های کلامی او که در جای جای نوشته های او پراکنده است، تأثیرات غیر قابل انکاری در میان مسلمان داشته است. اما متأسفانه چندان به نقد روش شناسی او توجهی نشده است. با توجه به میزان تاثیر گذاری ابن تیمیه بر جریان های سلفی- تکفیری و نقشی که اندیشه های کلامی او در شکل گیری چنین حرکت هایی دارد و از آنجایی که نقد ریشه ای اندیشه ای می طلبد که بجای نقد گزاره ای آن اندیشه، مبانی روشی صاحب آن اندیشه شناسایی، تحلیل و نقد شود، این پژوهش به نقد و بررسی روش ابن تیمیه در استنباط و اثبات عقاید دینی اختصاص یافت. چیستی و نقد روش ابن تیمیه در استنباط، به معنای شناسایی منابع استنباط و جایگاه و تقدم یا تأخر هر یک بر دیگری، یکی از چالش های پیشروی این پایان نامه است. شناسایی روش او در مرحله اثبات عقاید دینی و نقدهایی که بر تناقضات روشی او وارد است و همچنین روش مواجهه او با مخالفانش از چالش های دیگر این پژوهش است. برای نمونه، در روش استنباط به این مسأله اشاره می شود که در دیدگاه ابن تیمیه، مرجعیت معرفتی ادله نقلی از آنجا ناشی می شود که مصدر آن یقینی و پیراسته از خطا و اشتباه است و برای همه اصناف انسان ها قابل فهم می باشد. بهرگیری همگانی از ادله نقلی موجب شده است که قرآن کریم در آیه 59 سوره نساء همگان را برای رفع نزاع ها و درگیری ها به کتاب و سنت فرابخواند. همین نیز دلیلی بر تقدم ادله نقلی بر ادله عقلی است، زیرا با توجه به گوناگونی اندیشه ها و تفاوت های چشمگیر انسان ها در داوری های عقلی، اگر حل نزاع ها و پایان دادن به درگیری ها متوقف بر آراء و اندیشه ها و قیاس ها و براهین انسانی باشد، راه به جایی نمی برد و فقط موجب بیشتر شدن دامنه اختلاف ها و شک و تردیدها می شود. یکی از نقدهایی که بر او وارد است این است که علی رغم اینکه مدعی حجیت عقل است و هیچ یک از عقل و نقل را بر دیگری مقدم نمی داند اما در اینجا می گوید بر تقدم نقل تصریح می کند و این حرف با مدعای او در بحث تعارض عقل و نقل، ناسازگار است. نمونه ای از روش اثبات ابن تیمیه نیز این است که او گاهی از روش استلزام بهره می گیرد. در روش استلزام، شخص هنگامی که گزاره ای را ثابت می داند، آنچه را لازمه عقلی آن است نیز ثابت می شمارد. ابن تیمیه با بهره گیری از این روش در صدد است که در جهت بودن خداوند را ثابت کند. به این منظور، او در ابتدا گزاره ای استواء به معنای ظاهری آن بر عرش را که به آن معتقد است را مطرح می کند و می گوید بنا بر نص قرآن خداوند متحیز در عرش است. سپس به ملازمه میان تحیز و در جهت بودن اشاره می کند و می گوید: «الجهه و الحیز متلازمان فی الوجود» (بیان تلبیس الجهمیه، ج3، ص14). در نهایت نتیجه می گیرد که خداوند در جهت است. این در حالی است که گزاره ای که روش استلزام بر آن بنا شده است، باطل است استواء بر عرش به معنای ظاهری آن درباره خداوند، صادق نیست. همچنین نمونه ای از روش ابن تیمیه در رد مخالفان بدین شرح است که اساس اندیشه ابن تیمیه در مباحث الهیات بر تجسیم است و هر کس را که قائل به تجسیم نباشد، صاحب بدعه و ضلالت می نامد. این عقیده، مبانی برای اوست. از این رو، در جواب و برای رد مخالفانی که می گویند قول به جسمانیت خداوند مستلزم حدوث و قدیم نبودن خداوند است، می گوید که من قبول ندارم که هر جسمی حادث است، بلکه اجسام به دو قسم اجسام حادث مانند زمین و آسمان و جسم قدیم تقسیم می شوند. او تا آنجا پیش می رود که می گوید: طوایف زیادی از مسلمان و غیر مسلمانان به حدوث همه اجسام اعتقادی ندارند و قائل به جسم قدیم نیز هستند. (بیان تلبیس الجهمیه، ج1، ص373). این در حالی است که جسم، طول و عرض و عمق است و با این سه محدود می شود و محدودیت قرین نیازمندی به غیر است و نیازمندی با ذات الهی سازگار نیست. نقد روش ابن تیمیه در سه مرحله استنباط، اثبات و رد مخالفان یکی از دو بخش اصلی پایان نامه است. درباره چگونگی نقد همانگونه که در بالا اشاره شد، بخشی از نقد، نشاندن تناقض های روشی است که ابن تیمیه مرتکب آن شده است و گاهی علی رغم اینکه روشی را برگزیده است اما در مسیر استدلال به آن توجهی نکرده و بر خلاف مقتضای آن دلیل، گزاره ای را ثابت می شمارد. اما از آنجایی که اشکالات بنایی و تناقضات روشی نمی تواند بطلان یک مکتب فکری را مشخص کند و فقط می تواند منبهی برای باورمندان به آن مکتب باشد تا اشتباهاتش را تصحیح کند، عمده اشکالاتی که متوجه روش ابن تیمیه می شود، اشکالات مبنایی است و مبانی او مورد نقد قرار می گیرد.