جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهمترین مسایل فلسفی مسئله باور به ضرورت وجود وسائط در آفرینش است تا جایی که باور به این مسئله دست­آویز جریان­های تکفیری برای تکفیر سایر مسلمانان شده است. تاکنون درباره­ی این مسئله تحقیقات فراوانی صورت گرفته است اما در این تحقیقات بیشتر مباحث مطرح شده جنبه­ی نقلی داشته است و کمتر به بعد عقلی آن توجه نشان داده شده است. در این مقاله برای اولین بار ضرورت عقلی وسایط در آفرینش نزد ابن تیمیه و ملاصدرا در ارتباط با مبانی فلسفه­ی صدرا همانند کیفیت علم خداوند به جهان، مسئله­ی صدور مورد بررسی قرار می­گیرد و در پایان به اشکالات مطرح شده به ضرورت وسایط در آفرینش بر اساس مبانی حکمت متعالیه پاسخ داده می­شود. و نشان داده می‌شود که حکمت متعالیه با توجه به مبانی خاص خود به ویژه طرح وجود رابط، وجود منبسط، بسیط الحقیقه و بحث تجلی می­تواند به نحو ضرورت ذاتیه پاسخ­گوی اشکالات مطرح شده باشد.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل و ارزیابی اشکالات ابن تیمیه درباره مقام معنوی امام رضا نگارش یافته است. ابن تیمیه با رویکرد تنقیص و انکار فضائل اهل بیت ، شبهاتی را پیرامون جایگاه معنوی امام رضا مطرح می نماید و بر این باور است که شیعیان در مورد جایگاه ایشان غلو نمود ه اند. ادعاهایی مانند عدم معنویت امام رضا « ازهد بودن دیگران از امام رضا « ،» عدم ایمان معروف کرخی به دست « و » امام رضا از سوی ابن تیمیه برای انکار جایگاه والای امام رضا » نقل شده است. در پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی و با رویکرد انتقادی تلاش شده است تا ضمن بررسی سخنان بزرگان اهل سنّت و - استناد به شواهد تاریخی موجود در کتاب های آن ها، به ادّعاهای ابن تیمیه پاسخ داده شود. در پایان این نتیجه به دست آمد که جایگاه معنوی امام رضا مورد تأیید اندیشمندان اهل سنّت است و ادّعاهای ابن تیمیه درباره جایگاه معنوی امام رضا ، مغالطه ای بیش نبوده است.

یکی از مشترکات مهم مسلمانان، مسئله محبت و دوستی اهل بیت (ع) است. محبت و جایگاه ویژه اهل‌بیت (ع) همیشه مورد توجه دانشمندان اسلامی بوده است. البته در نگاه اهل سنت کلمه اهل بیت معنای گسترده‌ای داشته و لذا آن‌ها به تمام اهل بیت پیامبر اکرم (ص)، اعم از همسران، فرزندان و دیگر خویشاوندان پیامبر (ص) محبت دارند و بیشتر آن‌ها نگاه حداکثری به فضائل اهل بیت (ع) داشته و درباره فضایل اهل بیت (ع) کتاب‌های اختصاصی نیز نوشته‌اند. یکی از علمای اهل سنت حنبلی که در کتاب‌های خود درباره اهل بیت (ع) مطالبی بیان کرده، ابن تیمیه است که بخاطر دیدگاه‌هایش درباره مسائل مختلف دینی از جمله دیدگاهش نسبت به اهل بیت و مخصوصاً امام علی (ع)، در بین علمای اسلامی یک شخصیت جنجالی است. در باره ابن تیمیه دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. برخی او را تجلیلی می دانند و برخی معتقدند او ناصبی است. ابن تیمیه در برخی موارد آیات و روایاتی که درباره فضائل اهل بیت وارد شده را یا منکر شده یا آن‌ها را تأویل کرده و نسبت به اهل بیت (ع) نگاه تفریطی داشته است. آیاتی مانند ولایت، تبلیغ، اکمال و احادیثی مانند طیر، مؤاخات، سد ابواب را در این‌که در فضیلت اهل بیت (ع) باشد، منکر شده و احادیثی مانند منزلت، غدیر و رایت را تأویل کرده است. علتش شاید این باشد که ابن تیمیه نسبت به خلفا محبت شدیدی داشته و چون فضایل خلفا قابل مقایسه با امام علی (ع) نبود و او نمی توانست فضایل آنها را بالا ببرد و برای این‌که از فضائل آن‌ها کم نشود، در بعضی موارد فضائل اهل بیت (ع) را منکر شده یا تأویل کرده است. با این حال دیدگاه نصب در باره ابن تیمیه درست نیست. بخاطر این که او نسبت به اهل بیت (ع) ابراز دوستی کرده و محبت آن‌ها را واجب دانسته و نواصب و خوارج را تقبیح کرده و در موارد مختلف امام علی (ع) را از خلفای راشد و امیر المؤمنین و افضل و اعلم اهل بیت (ع) نامیده و امام (ع) را در جنگ هایش بر حق دانسته است. در این نوشتار، با استناد به آثار ابن تیمیه درباره اهل بیت (ع)، به خصوص کتاب منهاج السنه، دیدگاه‌های ابن تیمیه در مورد اهل بیت (ع) بررسی و ارزیابی شده و با منابع اهل سنت به اشکالات پاسخ داده شده است. روش بحث توصیفی – تحلیلی با بررسی دیدگاه‌های ابن تیمیه، دیدگاه‌های مثبت و منفی او مورد ارزیابی قرار گرفته است.

در دهه‌های اخیر شاهد منازعات دامنه‌دار شیعی‌سلفی هستیم که فرصتی را در اختیار سلفیه و وهابیت معاصر قرار داده است تا در میان اهل سنت، جبهه منسجمی علیه شیعه به وجود آورند یا وجودش را وانمود کنند، در حالی‌ که از دیرباز، تفکر سلفی، به‌ویژه وهّابی، در معرض انتقاد شدید اهل سنّت و حتی برخی از اهل حدیث معتدل قرار گرفته و شاید شیعه در خطایی راهبردی، منازعه اهل سنت با سلفیه را به منازعه شیعی‌سلفی تبدیل کرده است. گرچه پیش از ابن‌تیمیه می‌توان رد پای سلفی‌گری را در میان اهل حدیث و حنابله یافت، اما بی‌تردید سلفی‌گری و وهابی‌گری امروز بیش از همه مرهون و تحت تأثیر ابن‌تیمیه است. ابن‌تیمیه از زمان خودش تاکنون در معرض نقدهای جدی و شدیدی قرار گرفته است. تازه‌ترین نقد به وی را رائد سمهوریِ سعودی انجام داده است. وی از نویسندگان معاصر سلفی است که در باب اندیشه‌پژوهی و واکاوی افکار ابن‌تیمیه قلم ‌زده و در سال 2010 در کتاب نقد الخطاب السلفی: ابن تیمیة نموذجاً به ‌نقد گفتمان سلفی در قالب نقد پیشوای آن، ابن‌تیمیه همت گماشته است. آنچه در ردیه‌های وی بیش از همه مشهود است، به‌کارگیری روش نقضی است، به ‌نحوی ‌که خواننده را با مجموعه‌ای از تناقضات ابن‌تیمیه آشنا می‌کند. این پژوهشگر، افکار و آرای ابن‌تیمیه را با روش کلامی، فقهی، تفسیری و لغوی تحلیل و نقد علمی کرده است. تبیین و تحلیل ردیه سمهوری درباره دیدگاه ابن‌تیمیه در باب تکفیر دیگراندیشان محور اصلیِ مقاله پیش رو است و البته نیم‌نگاهی هم به نقد کار وی دارد.

یکی از ویژگی‌های مهم بسیاری از آثار ابن‌تیمیه، جدلی‌بودن آنهاست؛ بدین معنا که او این آثار را در سیاق مجادلات شدید کلامی یا فقهی علیه مخالفان خود تألیف کرده است. ابن‌تیمیه در این مجادلات، استدلالاتی را به کار گرفته است تا مخالفان خود را منکوب کند. مسأله‌ی تحقیق این است که این استدلالات، گاه می‌تواند به تدابیری علیه خود ابن‌تیمیه بدل شود و برخی از اساسی‌ترین بنیادهای فکری او را گرفتار تناقض کند. روش تحقیق ما در این نوشتار، چنان است که یک الگوی مطالعات تطبیقی را در آثار ابن‌تیمیه پیگیری می‌کنیم و چهار نمونه از این استدلالات جدلی ابن‌تیمیه علیه مخالفانش را مورد بررسی قرار می‌دهیم: جدال با مسیحیان بر سر سنت شفاهی‌شان، مسألۀ جدال با فقهای اهل سنت بر سر موضوع و مصادیق اجماع، جرح و تعدیل ابوحنیفه و بالاخره مسألۀ مجازات بدعت‌گذاران. نهایتاً به مثابه یافته‌های تحقیق، تناقضات ابن‌تیمیه در برخی مسائلی که وی بر سر آنها جدل کرده است را نشان خواهیم داد.

از جمله فرآیندهای تکمیل کننده بحث از امامت بارویکرد قرآنی پرداختن به اقوال و آراء دانشمندان سایر مذاهب است که با نگاهی منصفانه آراء و ادله آنها مطرح کرده و اقوال نادرست آنها را نقد و بررسی قرار دهیم از میان دانشمندان و علمای عامه بیشترین کسی که به آیات مربوط به امامت پرداخته و دیدگاه و دلائل شیعیان را مورد نقد و اشکال قرار داده فخر رازی و ابن‌تیمیه هستند. این پژوهش در صدد است تا دیدگاه‌ها و دلایل دو تن از دانشمندان مشهور أهل تسنن یعنی فخر رازی و ابن‌تیمیه را درباره سه آیه ولایت در سوره مائده بررسی نماید. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی به نقد و بررسی دو دیدگاه این دو دانشمند سنی پرداخته و با استناد به ادله عقلی و نقلی از آیات و روایات ضعف این دو دیدگاه را به صورت تفصیل و متقن روشن کرده است. فخر رازی درباره نزول آیه اکمال قائل است که این آیه آخرین آیه‌ای است که بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) نازل شده است و دو معنا می توان برای آن تصور کرد. یکی اینکه کفار از برخی احکامی که در صدر این آیه نازل شده است، مأیوس شده‌اند یا اینکه یأس کفار از غالب شدن آنها بر دین مسلمانان بوده است. او در باره آیه تبلیغ هم می‌گوید که این آیه پیامبر را به تبلیغ دین امر می‌کند و ایشان را تهدید می‌کند از اینکه از یهود و نصاری خوف و رعبی داشته باشد و دلیل این دیدگاه خود را هم قرینه سیاق می‌داند فخر رازی در باره شأن نزول آیه ولایت می‌گوید که ولی در این آیه به معنای نصرت و محبت است و الذین آمنوا هم اختصاص به فرد خاصی ندارد بلکه عموم مسلمانان را اراده کرده است. در این میان ابن‌تیمیه هم دیدگاه‌های ویژه‌ای در باره سه آیه اکمال، تبلیغ و ولایت دارد. او در باره آیه اکمال می‌گوید که این آیه ارتباطی با جریان غدیر ندارد و در روز عرفه درحجه الوداع نازل شده است و آنچه شیعیان در این باره نقل می‌کنند دروغ و فریب است او در باره آیه تبلیغ هم می‌گوید: «ما انزل الیک» اختصاص به حکم و امر معینی ندارد و آنچه که شیعیان در باره نزول این آیه درباره امام علی علیه السلام) می‌گویند دروغی بیش نیست و دلیلی بر سخنان خود ندارند. ابن‌تیمیه در مورد آیه ولایت هم مدعیست اجماع اهل علم بر کذب بودن نزول این آیه درباره علی علیه السلام) است سپس وی در اینکه این در باره چه کسی نقل شده است دو دیدگاه نقل می‌کند یکی نزول این آیه در باره ابوبکر و دیگری اینکه این آیه در باره عموم مؤمنان نازل شده باشد.

چکیده ماشینی : فقیه مسلمان ابن تیمیه (متوفی 1328) در مجادله با فلسفه اسلامی، کلام و عقلانی کردن عرفان مشهور است، اما سهم کلامی مثبت او به خوبی درک نشده است. این مطالعه جامع در کلام ابن تیمیه به رفع این نقص کمک می کند. بیان و تحلیل نوشته های ابن تیمیه در مورد عدل و غرض حکیمانه خداوند، عزم الهی و عاملیت انسانی، مسئله شر و روش فقهی در آموزه های کلامی نشان می دهد که او تئودیکی خوش بینی را بیان می کند که در آن خداوند در ذات خود همواره بهترین های ممکن را اراده می کند. جهان از ابدیت این امر تئودیسه ابن تیمیه را از اراده گرایی الهی اشعری، تئودیسه اختیاری معتزلیان و خدای اساساً بی زمان دیگر خوش بینانی مانند ابن سینا و ابن عربی جدا می کند.

کتاب حاضر به بررسی بحث نبوت و ضرورت آن برای بشریت می پردازد.

ترجمه ماشینی: این پایان نامه به بررسی خطوط کلی تلاش ابن تیمیه برای حل «تعارض» عقل و وحی در اسلام قرون وسطی متاخر در 10 جلد، 4000 صفحه مگنوم اثرش، دار تعارض العقل و النقل می پردازد. یا ابطال تضاد عقل و وحی، با شکستن و بازسازی نظام مند مقولات اساسی که بحث بر اساس آن ها شکل گرفته است. تعارض ادراک شده بین وحی و عقل بر تفسیر تعدادی از صفات الهی متمرکز است که فلاسفه و معتزله آن را از نظر عقلی غیرقابل دفاع می دانند، زیرا تصدیق آنها مستلزم تشبیه غیر قابل قبول خداوند با موجودات مخلوق است. این موضع در «قانون کلی» متکلم اشعری فخرالدین رازی به اوج رسید، که بیان می‌کند هرگاه تعارضی بین وحی و عقل پیش آید، باید به حکم عقل اولویت داده شود و وحی از طریق تفسیر استعاری. تاویل ابن تیمیه با پاسخی جامع با این ادعاها مقابله می‌کند و به تمامیت منطقی قانون جهانی حمله می‌کند، اما در عین حال هرمنوتیکی خودبسنده از نظر متنی را بیان می‌کند و اصلاح ریشه‌ای از هستی‌شناسی فیلسوفان، به‌ویژه نظریه واقع‌گرایانه کلیات آن‌ها را ایجاد می‌کند. سردرگمی بین آنچه به طور منطقی در ذهن وجود دارد و آنچه از نظر هستی شناختی در واقعیت خارجی وجود دارد. این به نوبه خود به او اجازه می دهد تا معرفت شناسی جدیدی را بر اساس سه راه اصلی برای کسب دانش، یعنی «هیس» یا ادراک حسی بسط دهد. «خبر» یا نقل گزارش (به ویژه وحی). و «عقل» یا علم عقلی (اعم از فطری و استنتاجی). این منابع معرفتی با مکانیسم تواتور تأیید می‌شوند و با مفهوم گسترده‌ای از فطره در زیر کمربندی قرار می‌گیرند. عناصر ناهمگون نظریه زبان ابن طیه، هستی شناسی و معرفت شناسی او در نهایت به ترکیبی می پیوندند که هدف آن تطبیق یک تصدیق گرایی قوی و منطقی قابل دفاع در برابر صفات الهی است و در عین حال از تشبیهی که عموماً توسط متأخران فرض شده است اجتناب می کند. سنت به طور اجتناب ناپذیری مستلزم آن است.

تاریخ علم کلام تألیف علاّمه شبلى نعمائى (1857-1914 ميلادى) که از علماى بزرگ هند در قرن اخير مى‌باشد. این کتاب توسط سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى به فارسی ترجمه شده است. اين كتاب از دو بخش كه بخش اوّل به نام تاريخ علم كلام و بخش دوم آن‌كه قطورتر از بخش اوّل و مقصود اصلى از تدوين و تألیف كتاب همين بخش است به نام علم كلام جديد مى‌باشد. با توجه به اينكه آنچه از لفظ تاريخ در ذهن ما نقش مى‌بندد اختصاص به ممالك، اقوام و اشخاص دارد يعنى آنچه در اين زمينه نوشته مى‌شده است مربوط و راجع به آنها بوده است ولى امروزه فن تاريخ‌نويسى ترقى كرده علاوه بر اقوام و اشخاص براى علوم و فنون هم تاريخ مى‌نويسند و آن به اين معناست كه يك علم يا يك فن از كى ظاهر شده، علل و اسباب ظهور يا پيدايش آن‌چه بوده تا چگونه مراحل تكامل و ترقى را پيموده و بالاخره تحولات و تطورات كه در آن با گذشت زمان رويداده چه بوده است كتاب تاريخ علم كلام به همان روشى كه در بالا ذكر شد مى‌باشد كه آن روش انتقاد علمى مى‌باشد علاّمه كتاب خود را تألیف نموده است. البتّه منظور اساسى علاّمه شبلى نعمائى از تاريخ علم كلام همانا تاريخ علم كلام عقلى است كه در مقابل فلسفه يونان و براى مبارزه با آن تدوين يافته است نه علم كلام نقلى كه از مجادلات فرق اسلامى باهم ظاهر شده است. علاّمه شبلى هدف خود از تحرير اين كتاب را اينگونه توضيح ميدهد: امروز در عقائد و افكار مذهبى بواسطه ناسازگارى دانشها با آنچه در كتاب‌هاى دينى آمده است تزلزل و سستى يا دودلى پيدا شده و بزرگترين خطرى كه امروز به اسلام رو آورده همانا فلسفه مادى است و عناصر روشن‌فكر و تحصيل كرده‌هاى جديد مرعوب و علماى قديم هم بندرت وارد مباحث و سؤالات جديد شده بنابراین افق مذهب غبارآلود و تيره به نظر مى‌آيدبعضى از نويسندگان اسلامى معتقد شده‌اند كه علم كلام فعلى كه نتيجه افكار بيش از يك‌هزار سال قبل است كارى ساخته نيست و آن نمى‌تواند در برابر حملات فلسفه جديد پايدارى نموده اعتراضات و شكوك و شبهات وارده را جواب كافى دهد، دليل آنهم روشن است زيرا نحوه اعتراضاتى كه در دوره‌هاى پيشين بر اسلام وارد مى‌شده نوعيت آن امروزه بكلى تغيير كرده است و بيشتر مقابله با فلسفه يونان بوده است بنابراین براى صيانت و دفاع از مذهب در مقابل اعتراضات و شبهات مخالفين يا حملات فلسفه جديد احتياج مبرمى به كلام جديد است. ولى به نظر ما اين فكر صحيح نيست و علم كلام جديد بايد بر مبانى و اصول كلام قديم استوار باشد و سررشته اصول مقرّره بزرگان سلف در هيچ مورد از دست داده نشود و براى اين امر لازم است نشان داده شود كه ائمه اسلام در هر عهد چه مبادى و اصولى را اختيار نموده‌اند و نيز تغييراتى كه در آن روى داده‌اند از چه قسم و نوع آن‌چه بوده است.به عبارت ديگر و خلاصه اينكه مبادى و اصول كلام قديم را بايد گرفت و مطابق مشرب، ذوق و سليقه كنونى مرتب و مدون ساخت كه من با تألیف اين كتاب اينكار را تحقّق بخشيدم. از طرف ديگر هدف من از تحرير اين كتاب اين بوده كه در زبان اردو، عربى و فارسی چنين كتابى در رابطه با تاريخ علم كلام وجود نداشته و من با نوشتن اين كتاب از يك طرف يك نقيصه بزرگ ادبيات اسلامى را تدارک و جبران نموده و از طرف ديگر اين تألیف كه در حقيقت تألیف علم كلام است در دائره تاريخ آمده است. ساختار و گزارش محتوا: بخش اول: علاّمه شبلى در بخش اول كه بعد از مقدّمه مترجم آمده و به نام تاريخ علم كلام است مقدّمه‌اى در رابطه با انگيزه و هدف خود از تحرير اين كتاب را آورده است پس وارد مبحث تاريخ علم كلام كه تاريخچه‌اى از علم كلام نقلى است مى‌شود و منظور او تاريخچه مجادلات فرق اسلامى باهم مى‌باشد آورده شده است در اين مختصر بذكر عوامل واسباب بروز اختلاف عقائد و آراء و ازدياد فتاوى و ميل به بدعتها و بالاخره ظهور علم كلام پرداخته. مسئله بسيار مهمى كه در اينجا مطرح شده مسئله قضا و قدر و عوامل پديد آمدن آنست و در آخر اين بحث به اصول عقايد دو فرقه اشعرى و معتزلى و اختلافات شديد و سختى كه بين آنها جريان داشته مى‌پردازد. علاّمه شبلى بعد از اين وارد مرحله علم كلام عقلى مى‌شود كه مقصود اصلى كتاب است و از آن مبسوطا سخن ميراند.او علل و اسباب پيدايش، تاريخ ظهور كلام و وجه تسميه آن مى‌پردازد سپس بذكر اساسى مؤسسين و بانيان يا شخصيت‌هاى برجسته علم كلام و شرح حالات آنها كه از ابوالهذيل علاف شروع و به خاندان نوبختى پايان مى‌يابد مى‌پردازد. سپس وارد قرن چهارم و از متكلمين اين قرن مى‌نويسد و سپس ميرسد به قرن پنجم كه قرن انحطاط و زوال علم كلام است مى‌پردازد تا اينجا دور اول علم كلام به پايان ميرسد و دور دوم علم كلام يا دور دوم اشاعره است آغاز مى‌گردد و شرح احوال ابوالحسن اشعرى مؤسس طريقه اشعريه و سپس حالات غزالى و رازى دو مرد بزرگ علم كلام آمده و در آخر به ذكر احوال علاّمه آمرى پرداخته است.مؤلف پس از اين علم كلام اشاعره را تحت عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام اشاعره زير دقت نظر گرفته و مسائل اختصاصى اشاعره مورد انتقاد قرار داده است. بعد از اين دوره سوم آغاز مى‌گردد در اين بحث علاوه بر شرح احوال ابن رشد، ابن تيميه و شاه ولى الله از ابتكارات و اختراعات آنها در علم كلام به تفصيل و مشروح بحث نموده است.مؤلف براى تكميل تاريخ علم كلام از اين پس دفترى از حكماى اسلامى كه در اثبات مسائل مذهبى روى اصول فلسفه و تطبيق شريعت با منطق و حكمت مقامى بلند و ارجمند دارند باز كرده از فارابى، ابن سينا و ابن مسكويه و در آخر از شيخ اشراق و خصوصيات و مميّزات او در فلسفه صحبت داشته در آخر اين بخش كتاب تاريخ علم كلام مؤلف يك بحث با عنوان يك نظر اجمالى در علم كلام‌دارد او اوّل از اينجا آغاز مى‌كند كه اين فكر سالها در اذهان رسوخ داشته كه بيشتر مسائل علم كلام مقتبس از يونانيان و از آنها گرفته شده و مسلمانان فاقد قوه ابتكار و اختراع بوده خطايى بزرگ است و با قلم خود چنان با دليل و برهان روشن مى‌سازد كه براى خواننده هيچ شك و شبهه‌اى باقى نمى‌گذارد كه مسلمانان در الهيّات فرسنگها از يونانيان جلو بوده‌اند و علامه شبلى در آخر اين بحث علم كلام را تشريح كرده كه علم كلام عبارت از دو چيز است يكى اثبات عقائد اسلامى و ديگر ردّ بر فلسفه ملاحده و ديگر مذاهب بخش دوم: بخش دوم كتاب كه به نام علم كلام جديد است با مقدّمه مترجم آغاز و سپس ديباچه مؤلف و بعد از آن بحث علوم جديده و مذهب، مذهب جزء فطرت انسانى، مذهب اسلام و در بحث عقل و مذهب مى‌آورد كه دليل منكرين مذاهب در غرب برپايه اين مسئله است كه مذاهب را برخلاف عقل يافته‌اند و الاّ اگر مذهبى مبتنى بر عقل و مطابق با تحقيقات عقلى باشد اين مخالفين را با آن هيچگونه مخالفت و نزاعى نخواهد بود و علاّمه در اينجا واضح و آشكار مى‌كند كه اسلام در ميان مذاهب تنها مذهبى است كه عقل را تاج افتخار انسانى قرار داده و تمام تعاليم آن هماهنگ با عقل و منطق است. بعد از اين بحث وارد مرحله الهيّات مى‌شود و در صانع عالم تحت عنوان وجود بارى سخن مى‌گويد و در رابطه با اثبات صانع فقط طريقه قرآن مجيد را در اين باب برگزيده و دلايل و براهین حكما و متكلمين را در اين باب رد مى‌كند سپس به ذكر اعتراضات عمده ملاحده فعلى اروپا پرداخته و يك‌يك را جواب و ردّ مى‌كند بعد از فراغت از بحث واجب به بحث از نبوت مى‌پردازد و در آخر اين بحث، نبوت محمد(ص) مورد بررسى قرار مى‌گيرد و براى اينكه اثبات نمايند كه پيامبر(ص) با منبع وحى اتصال داشته بعضى از مسائل مربوط به عقايد، عبادات، اخلاق و...آورده‌و آنها بقدرى كامل، متقن و بلندپايه‌اند كه در مخيله هيچ حكيم و فيلسوف و يا قانونگذارى خطور نكرده و آنها بدون وحى ممكن نيست به فكر كسى بيايند از جمله حقوق اجتماعى اسلام:حقوق انسانى، حقوق زن، حقوق عامه مردم و وراثت و...در اينجا مسئله تأويل را كه از مسائل مشكل و بسيارى از اختلافات مذهبى از اين مسئله سرچشمه گرفته مورد بحث قرار داده است پس از آن علاّمه شبلى وارد بحث در روحانیات شده ملائكه، وحى و الهام و سپس به مسئله ترقى و تمدن كه مورد توجّه فلاسفه امروز است پرداخته زيرا فلاسفه مذاهب را سد راه ترقى دانسته‌اند و ثابت مى‌كند كه اسلام دينى است جامع و كامل كه تمدن را با آغوش باز مى‌پذيرد و آنرا در دامن خود پرورش ميدهد آخرين بحث در اين مرحله بحث پيوستگى بين دين و دنيا آمده و بخش دوم با دو ضميمه كه عبارت از دو خطابه از امام رازى و آن ديگر از امام غزالى كه راجع به نبوّت و رسالت ايراد شده پايان مى‌يابد. در آخر اين قابل ذكر است كه در آغاز هر بخش، فهرست موضوعى کتاب‌ها به تفصيل آمده است و در آخر بخش کتاب‌ها فهرست اعلام و غلطنامه درج گرديده است. كتاب تاريخ علم كلام كه از دو بخش تشكيل شده و در يك مجلد منتشر شده است، تألیف علامه شبلى نعمائى هندى است كه بوسيله سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى از زبان اردو (ظاهرا زبان اصلى كتاب باشد) به زبان فارسی ترجمه شده است چاپ اول،1386 توسط ليتوگرافى و چاپ ديبا (انتشارات اساطير)